Το παιχνίδι της καλλιτεχνικής έκφρασης

ΤΗΣ ΛΗΔΑΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΔΙΑΜΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ, Η τέχνη του μπιλιάρδου. Ένα παιχνίδι με εικόνες, εκδόσεις Ταξιδευτής, σελ. 112

«Η πηγή του έργου τέχνης είναι η τέχνη. Αλλά τι είναι τέχνη;». Το ερώτημα του Μάρτιν Χάιντεγκερ έχει τεθεί και απαντηθεί με ποικίλους τρόπους από φιλοσόφους, θεωρητικούς της τέχνης και δημιουργούς της, ψυχαναλυτές, κοινωνιολόγους, ιστορικούς.

Η κατ’ εξοχήν έκφραση λατρείας προς τους εκάστοτε θεούς μεταλλάχτηκε, στην πάροδο των χρόνων, σε μια πράξη μίμησης του πραγματικού, διάκρισης και ανάδειξης συγκεκριμένων και κατεστημένων τάξεων και πολιτισμικών προτύπων, και ακολούθως σε μια πράξη ανατροπής τους και εξωτερίκευσης ατομικών και συλλογικών βιωμάτων που, σύμφωνα με τον Φρόιντ, οδηγεί σε μια μεταρσίωση των ενορμήσεων και σε μια προσωπική και δημιουργική συνάμα επίλυση των συγκρούσεων.

Η ιστορικός τέχνης Ευαγγελία Διαμαντοπούλου διαβάζει ξανά το εν λόγω ερώτημα. Ανορθόδοξα. Το κινητήριο λάκτισμα δίνουν οι εικόνες του μπιλιάρδου που έχουν φτιάξει πέντε ζωγράφοι, από τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 20ού αιώνα: Ο σκαπανέας της ορμητικής πινελιάς και των έντονων χρωματικών αντιθέσεων του εξπρεσιονισμού, Βενσάν Βαν Γκογκ, ο συμβολιστής, πρόδρομος της επίπεδης ζωγραφικής των φωβιστών, Πωλ Γκωγκέν, ο εκφραστής του αναλυτικού κυβισμού, Ζωρζ Μπρακ, ο δημιουργός των εφιαλτικών, σουρεαλιστικών προσωπείων, Τζέημς Ένσορ, ο δημιουργός των σχηματοποιημένων, ανδρόγυνων και υπερβατικών μορφών, Ντίκος Βυζάντιος.

Ανατρέχει την ιστορία των παιχνιδιών της σφαίρας και της μετάλλαξής τους από ένα παιγνίδι εδάφους σε ελεύθερο χώρο σε ένα επιτραπέζιο παιχνίδι, κατ’ αρχήν στον κλειστό χώρο των σαλονιών των αριστοκρατών και των αστών και μετέπειτα στα καφενεία των «κοινών» θαμώνων.

Την περιγράφει με βάση τις ανάγλυφες παραστάσεις του 6ου αιώνα π.Χ και με βάση τις απεικονίσεις της τον 18ο, 19ο και 20ό αιώνα, αλλά και τις ποικίλες αναφορές της στην τέχνη του λόγου του Μαγιακόφσκι, του Ζαν Κοκτώ ή του Βάρναλη.

Αναδεικνύει, μέσα από τις πρωταρχικές έννοιες των όρων της τέχνης και του παιχνιδιού και τις αντίστοιχες θεωρίες περί αυτών, τα σημεία επαφής τους. Που εστιάζονται τόσο στην ελευθερία της δημιουργίας όσο και στην πειθαρχημένη δεξιότητα που αποκτά κανείς «εκ της ασκήσεως». Ακολουθώντας, τόσο στην τέχνη όσο και στο παιχνίδι, αφενός μεν συγκεκριμένους κανόνες, αφετέρου την πνοή της φαντασίας. Χρησιμοποιώντας συγκεκριμένα εργαλεία και μια συγκεκριμένη επιφάνεια δράσης, ανεξάρτητα από το αν αυτή αποκαλείται τελάρο ή τραπέζι του μπιλιάρδου.

Εστιάζει τη ματιά της και μέσα από αυτή τη ματιά του αναγνώστη της στο «παιχνίδι-μπιλιάρδο ως παιχνίδι μέτρησης ικανοτήτων» και πειραματισμού νέων τρόπων έκφρασης.

Για να προβάλλει, εν τέλει, μέσα από την ανάλυση των εικόνων του μεμονωμένου τραπεζιού στο «Νυχτερινό καφενείο» του Βαν Γκογκ, ή των «Σκελετών που παίζουν μπιλιάρδο» του Ένσορ, το συναίσθημα της μοναξιάς και του αρχέγονου φόβου του θανάτου που διακατέχουν τον άνθρωπο, αλλά και την προσπάθειά του να τα διασκεδάσει.

Να δείξει και να εξηγήσει το παιχνίδι ως πρωταρχικό τόπο δημιουργίας. Ενστερνιζόμενη την άποψη του συγγραφέα του δοκιμίου «Ο άνθρωπος και το παιχνίδι», Γιόχαν Χουιζίνγκα (εκδόθηκε στα ολλανδικά το 1938 και στα ελληνικά από τις εκδόσεις «Γνώση» το 1989): «Ο πολιτισμός στις αρχικές του φάσεις προχωρεί με την μορφή και την ψυχική διάθεση του παιχνιδιού».

Τονίζοντας την ανατρεπτική σημασία και λειτουργία του με το δάνειο από τους «Νόμους» του συντηρητικού Πλάτωνα, που ισχυρίζεται: «Πιστεύω ότι κανείς σε καμιά πόλη δεν έχει αντιληφθεί πραγματικά ότι το είδος των παιχνιδιών, με τα οποία ασχολούνται οι νέοι, αποτελεί το σοβαρότερο εγχείρημα Ή όχι των νόμων».

Υ.Σ.: Ο εικαστικός καλλιτέχνης, Γιώργος Ταξιαρχόπουλος, παρουσίασε στις 24 Σεπτεμβρίου, στο Μπρούκλυν της Νέας Υόρκης, στο “The Dumbo Art Centre“ το έργο του «STRiKE», με τη μορφή του βίντεο. Ένα έργο που μοιάζει να επιβεβαιώνει στο παρόν τη θέση της Ευγενίας Διαμαντοπούλου για το παιχνίδι και την τέχνη. Που αποτυπώνεται με μια χιουμοριστική διάθεση στο πρόσωπο του νεαρού πολίτη της Σύρου που σπάει, κάθε χρόνο, τη λάμπα του στύλου της ΔΕΗ, πετώντας, όπως ο ένας παίκτης, μια πέτρα πάνω της, γιατί του περιορίζει τη θέα από την ταράτσα του. Πλέκοντας λεκτικά αλλά και αισθητικά έναν όρο του bowling με τον όρο της απεργίας, την πράξη του παιγνιδιού με μια κατ’ εξοχήν πολιτική πράξη στα πλαίσια μιας καλλιτεχνικής πράξης. Δίνοντας έτσι μια σύνθετη εικόνα του παιγνιδιού της καλλιτεχνικής έκφρασης ως μέσου εξέγερσης στους καταναγκασμούς που κυριαρχούν την καθημερινότητά μας.