Η παιδαγωγική του διαλόγου

Του Κώστα Ιωάννου*

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΝΟΥΤΣΟΣ, Ψαρεύοντας έρχεται η θάλασσα; Η διαλεκτική της ερωταπόκρισης, εκδόσεις Τόπος, σελ. 320

 

Το έργο του Παναγιώτη Νούτσου, «Ψαρεύοντας έρχεται η θάλασσα», εντάσσεται σε μια σειρά στοχαστικών και φιλοσοφικών μελετών του συγγραφέα γύρω από την ιστορία των ιδεών, τη θεωρία της ιστοριογραφίας, και τη σημασία του διαλόγου ως μεθοδολογικού εργαλείου. Ο τίτλος, εμπνευσμένος από στίχο του Οδυσσέα Ελύτη, λειτουργεί τόσο κυριολεκτικά όσο και αλληγορικά, ως σύμβολο της επίμονης διανοητικής αναζήτησης που μέσω της ερώτησης προσελκύει την απάντηση – δηλαδή, όπως το ψάρεμα καλεί τη θάλασσα.

Το πλαίσιο του βιβλίου: η διαλεκτική της ερώτησης. Η βασική θεματική που διαπερνά το έργο είναι η «ερωταπόκριση» – δηλαδή η σύνθετη σχέση ανάμεσα στην ερώτηση και την απάντηση στο πλαίσιο της θεωρητικής παραγωγής, της φιλοσοφικής ερμηνείας και της ιστοριογραφικής μεθοδολογίας. Ο Νούτσος αναλύει πώς η ικανότητα να τίθενται οι σωστές ερωτήσεις προϋποθέτει ενσυναίσθηση, γνωστικό βάθος και διανοητική αρετή, ενώ ταυτόχρονα καλλιεργεί τις συνθήκες για την παραγωγή αυθεντικής γνώσης.

Η «ερωταπόκριση» δεν είναι απλώς μια επικοινωνιακή διαδικασία, αλλά συνιστά ερμηνευτικό εργαλείο κατανόησης του παρελθόντος. Ο συγγραφέας στηρίζεται σε σημαντικούς θεωρητικούς της ιστοριογραφίας, όπως ο E.H. Carr, για να τονίσει ότι η ιστορική αλήθεια δεν είναι ποτέ άμεση· εξαρτάται από τα ερωτήματα που τίθενται στις πηγές. Τα ιστορικά «γεγονότα» δεν υπάρχουν μεμονωμένα — είναι προϊόντα της κριτικής επεξεργασίας και της επιλογής του ιστορικού.

Από την ιστορία των ιδεών στην κριτική φιλοσοφία. Το βιβλίο συγκροτείται ως ένα πλέγμα αυτοαναφορικών, σχολιαστικών και φιλοσοφικών στοχασμών. Ο συγγραφέας δεν περιορίζεται σε αναλύσεις τρίτων· εντάσσει το δικό του έργο στον ευρύτερο ιστοριογραφικό και φιλοσοφικό στοχασμό. Αναφέρεται συχνά στην προσωπική του ερευνητική πορεία, στη συμβολή του στη μελέτη της σοσιαλιστικής σκέψης στην Ελλάδα, στον ρόλο της ερμηνείας, και στη σημασία της ιστορικής συγκυρίας.

Επαναλαμβανόμενα μοτίβα – όπως η «θάλασσα», το «δίχτυ», η «ψαριά» – μετατρέπονται σε μεταφορές για τη μεθοδολογία του ερευνητή και τη γνωστική παραγωγή. Η «πετονιά» ρίχνεται με την ερώτηση· η «θάλασσα» (δηλαδή το περιβάλλον της γνώσης) ανταποκρίνεται με την πιθανότητα μιας απάντησης. Αυτή η λειτουργία του συμβολισμού εμπλουτίζει το κείμενο, μετατρέποντάς το σε φιλοσοφικό αφήγημα με ποιητική υφή.

Η παιδαγωγική της κριτικής. Σημαντική διάσταση του έργου αποτελεί η έννοια της «παιδαγωγικής του διαλόγου». Ο Νούτσος προκρίνει ένα μοντέλο διδασκαλίας και μάθησης όπου η κριτική σκέψη και η αμφισβήτηση έχουν κεντρική θέση. Σε αυτό το πλαίσιο, η διδασκαλία δεν είναι μονόλογος, αλλά συνδιαλλαγή, και η πανεπιστημιακή κοινότητα είναι ένας χώρος ανοιχτής αντιπαράθεσης και χειραφέτησης.

Η «ερωτηματοποιημένη» σκέψη λειτουργεί ως άμυνα απέναντι στην κανονιστικότητα και την αναπαραγωγή της εξουσίας. Ο συγγραφέας προειδοποιεί για την παγίδα του σχετικισμού και τη μεταφυσική της ιστορίας, και επιμένει σε έναν ιστορικό ορθολογισμό που επιτρέπει την κριτική και όχι την υποταγή στο παρελθόν.

Η μορφή του έργου. Το βιβλίο δεν διαβάζεται γραμμικά. Αντίθετα, ακολουθεί μια μη συμβατική σύνθεση, που συχνά θυμίζει ημερολογιακές ή εργαστηριακές σημειώσεις, «συναντήσεις» και «θεματικές ενότητες». Αυτή η υφολογική επιλογή ενισχύει την άποψη του συγγραφέα ότι η γνώση παράγεται στη ροή της συζήτησης, στη συνεχή αλληλεπίδραση ανάμεσα στον συγγραφέα, τα κείμενα και τους συνομιλητές του.

Αναφορές σε ποιητές όπως ο Σεφέρης, ο Πατρίκιος, ο Αναγνωστάκης, αλλά και στοχαστές όπως ο Foucault, ο Kant και ο Marx, ενισχύουν τον πολυφωνικό χαρακτήρα του έργου. Η φιλοσοφία, η ιστορία, η ποίηση και η καθημερινότητα συνυπάρχουν, μετατρέποντας το βιβλίο σε μια ανοιχτή μορφή διαλόγου, που αρνείται να παγιδευτεί σε αυθεντίες και δογματισμούς.

Συμπεράσματα. Το «Ψαρεύοντας έρχεται η θάλασσα» είναι ένα βιβλίο-στοχασμός πάνω στην πράξη της σκέψης, της γραφής και της ερμηνείας. Είναι ταυτόχρονα μια φιλοσοφική αυτοβιογραφία, μια παιδαγωγική πρόταση και μια ιστοριογραφική παρέμβαση. Ο Παναγιώτης Νούτσος υπενθυμίζει στον αναγνώστη τη σημασία της ερώτησης, όχι μόνο ως εργαλείου κατανόησης του παρελθόντος, αλλά ως στάσης ζωής απέναντι στο παρόν.

Το βιβλίο απευθύνεται σε όσους αναζητούν όχι μόνο πληροφορία, αλλά και κατανόηση. Σε όσους/όσες θέλουν να συμμετέχουν σε έναν διάλογο που δεν προσφέρει εύκολες απαντήσεις, αλλά καλλιεργεί τη φιλοσοφική ανησυχία.

 

*Ο Κώστας Ιωάννου είναι μαθηματικός, msEdu

Γιώργος Τσεριώνης, ANAMORPHIC VESSEL #2, 2017, ακρυλικά χρώματα, κολλάζ και ξυλομπογιά, 70 x 50 εκ.