Η αφύπνιση του κοινωνικού σώματος

Άρης Κατσιλάκης, Χωρίς Τίτλο (λεπτομέρεια), 2024, ξύλο, ψημένη άργιλος υψηλής θερμοκρασίας με υάλωση και οξειδωμένα φύλλα ψευδόχρυσου, 105 x 72 x 60 εκ.

Της Βέρας Παύλου*

ΣΑΝΤΑΛ ΜΟΥΦ, Προς μια πράσινη δημοκρατική επανάσταση, εκδόσεις Εκκρεμές, σελ. 120

Ένα μικρό αλλά πολύ σημαντικό βιβλίο κυκλοφόρησε μέσα στο 2024. Η Σαντάλ Μουφ, ομότιμη καθηγήτρια Πολιτικής θεωρίας στο κέντρο για την μελέτη της Δημοκρατίας του Πανεπιστημίου του Ουεστμίνστερ, ενσωματώνει στην προβληματική της τις ψυχαναλυτικές έννοιες των συναισθημάτων, των παθών και των ταυτίσεων. Έννοιες που έχουν αφεθεί στην άκρη μέσα από έναν καρτεσιανό λόγο, σκέφτομαι άρα υπάρχω. Εκκινώντας από την λακανική οπτική μιας θεμελιακής διαίρεσης του υποκειμένου, όπου ασυνείδητο και συνειδητό συνυπάρχουν και αλληλοαποκλείονται, μας κατευθύνει στο υπάρχω εκεί όπου δεν σκέπτομαι. Υπάρχουν μια σειρά ασυνείδητων λιβιδινικών δυναμικών που καθορίζουν τον τρόπο που εμπλεκόμαστε στο πολιτικό πεδίο.

Στο βιβλίο της Επί του Πολιτικού (εκδ. Εκκρεμές, 2010), μας εισάγει ήδη στη διάκριση Πολιτικής και Πολιτικού την οποία έχει πραγματευτεί επί μακρόν, μεταξύ άλλων, και ο Γιάννης Σταυρακάκης, στη σύνδεσή τους με την λακανική διάκριση πραγματικότητας και Πραγματικού (Réel). Το Πραγματικό απαρτίζουν τα άφατα και άρρητα στοιχεία τα οποία καθορίζουν μαζί με το Φαντασιακό και το Συμβολικό την πραγματικότητά μας. Αναδύεται επιτελώντας ανατροπές, ουρανοκατέβατο, και είναι  το στοιχείο που αφήνει τελικά το πεδίο της πραγματικότητας ανοικτό σε αλλαγές με την έννοια της προοπτικής, εκείνου που δεν έχει ακόμη επέλθει. Αντίστοιχα, η έννοια του Πολιτικού ψηλαφεί το υπόρρητο οντολογικό υπόστρωμα της πολιτικής, πηγή ανταγωνιστικών αισθημάτων και διπόλων που ενυπάρχουν και επανεγγράφεται περιοδικά στις κοινωνικές σχέσεις. Πολιτική είναι το σύνολο των πρακτικών και των θεσμών μέσω των οποίων δημιουργείται μια τάξη και οργανώνεται η ανθρώπινη συνύπαρξη στο περιβάλλον της συγκρουσιακότητας που διαμορφώνει το πολιτικό. Οι πολιτικές ταυτότητες, διαρκώς ρευστές μέσα από ασυνείδητες λιβιδινικές προσπάθειες ταύτισης, είναι σχεσιακές και βασίζονται στη διάκριση εμείς/αυτοί που εμπεριέχει δυνητικά το ανταγωνιστικό, συγκρουσιακό στοιχείο συγκροτητικά.

Στο έργο της, η Μουφ μιλά για μια σύγχρονη μεταπολιτική συνθήκη όπου κυριαρχεί η «συναίνεση κεντροδεξιών και κεντροαριστερών κομμάτων γύρω από την ιδέα ότι δεν υπήρχε εναλλακτική στη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση, στα όρια που επέβαλαν οι κρατικές παρεμβάσεις στο πεδίο των αναδιανεμητικών πολιτικών». Το μόνο που επιτρέπει αυτή η μεταπολιτική συνθήκη είναι η εναλλαγή κεντροαριστερών και κεντροδεξιών κομμάτων που διαχειρίζονται τεχνοκρατικά τα οικονομικά ζητήματα. Η Αριστερά, προσχωρώντας σ’ αυτή τη συνθήκη εξορθολογισμού, έχει απωθήσει τα πάθη που συμβαδίζουν με την έννοια του λαού και καθορίζουν τη στάση του τόσο σε σημαντικά κοινωνικά θέματα όσο και στην ψήφο του. Στο βιβλίο της Για έναν αριστερό λαϊκισμό (εκδ. Επέκεινα, 2023), η Μουφ ισχυρίζεται ότι στο βαθμό που η Αριστερά αγνοεί αυτά τα πάθη, με ένα λόγο που θυσιάζει τον αριστερό λαϊκισμό στο όνομα της ορθολογικότητας, αφήνει το πεδίο ελεύθερο σε ένα δεξιό λαϊκισμό που κερδίζει τον κόσμο τα τελευταία χρόνια.

Γράφει στο Προς μια Πράσινη Δημοκρατική Επανάσταση: «Σήμερα υπάρχει μια τάση σε ορισμένα τμήματα της αριστεράς να περιορίζουν την ποικιλομορφία των δεξιών κινημάτων ως έκφραση μιας νεοφασιστικής απειλής που πρέπει να αντιμετωπιστεί με εξοστρακισμό και ηθική καταδίκη. Δεν θεωρούν ότι είναι σημαντικό να προσπαθήσουν να κατανοήσουν γιατί οι άνθρωποι προσελκύονται από τέτοια κόμματα».

Στο τρίτο κεφάλαιο, με εφαλτήριο την Ψυχολογία των Μαζών του Φρόιντ και την λακανική έννοια της jouissance (απόλαυσης), συνδέει το ζήτημα των ταυτίσεων και της ταυτότητας με τη λιβιδινική σωματική ενέργεια, με το affect,το οποίο δεν είναι ακριβώς το συναίσθημα αλλά εκείνο που επιδρά και “προσβάλλει” το σώμα, εν αγνοία μας. Ο Λόγος έχει σωματική επίδραση καθώς το ψυχόσωμα δομείται από σημαίνοντα. «Η συναισθηματική λιβιδινική ενέργεια είναι εύπλαστη και ικανή για διαφορετικές επενδύσεις. […] μια πλήρης ταυτότητα είναι τελικά αδύνατη, ο μεγάλος Άλλος, ο κοινωνικοπολιτικός μας κόσμος είναι εγγενώς ελλειμματικός […] το υποκείμενο προσπαθεί πάντοτε να καλύψει την καταστατική του έλλειψη μέσω συνεχών και μερικών ταυτίσεων». Στη διαδικασία αυτή ο δεξιός ακόμη και ακροδεξιός λαϊκιστικός λόγος που φουντώνει τα πάθη, δημιουργεί θα λέγαμε “παθήματα” στο σώμα και κινεί τις μάζες σε συγκεκριμένες κατευθύνσεις που όμως  αποτελούν πρόσκαιρες ταυτίσεις. Πριν παθιαστεί κανείς μέσα στην αντιπαράθεση ας  διαμορφωθεί ένας αριστερός λόγος που κινεί ένα πάθος συλλογικής ταύτισης. Να τι λέει η Σαντάλ Μουφ. Τα οικονομικά αιτήματα, τα συμφέροντα, ο δικαιωματισμός κλπ, φαίνεται ότι όχι μόνο δεν αρκούν αλλά μπορεί να εντάσσονται τελικά σε ένα νεοφιλελεύθερο ατομικιστικό πλαίσιο ή να τα οικειοποιηθούν αντιδραστικές δυνάμεις, αντιστρέφοντάς τα.

Η ιδιαιτερότητα σήμερα για την Μουφ είναι το πέρασμα του οδοστρωτήρα της πανδημίας. Η αξιοποίηση της έννοιας της “τεχνο-ασφάλειας” από τις νεοφιλελεύθερες κυβερνήσεις υπήρξε κομβική. Μια τεχνολογική εκδοχή της μεταπολιτικής όπου ο αυταρχικός ψηφιακός νεοφιλελευθερισμός εκμεταλλευόμενος το αίσθημα ανασφάλειας νομιμοποιείται να προτείνει μια τεχνολογική διευθέτηση. Η Μουφ αντιπροτείνει: να λάβει η αριστερά υπόψη της τα συναισθήματα ανασφάλειας και να τα στρέψει σε μία συλλογική ταύτιση προς την προστασία του περιβάλλοντος και την κλιματική κρίση που αναδύθηκε στην πανδημία. Καθώς το σημαίνον “δημοκρατία” είναι μετέωρο (Floatting signifier) με την έννοια ότι  δεν έχει καθορισμένο περιεχόμενο, πολλά ετερογενή αιτήματα κινημάτων για το περιβάλλον μπορούν να δομηθούν γύρω από την έννοια μιας Πράσινης Δημοκρατικής Επανάστασης.

Η Μουφ, ο Λακλάου, ο Σταυρακάκης, επαναφέρουν το ζήτημα του ψυχικού στο επίκεντρο του κοινωνικού δεσμού. Η λακανική θεωρία με την έννοια του σημαίνοντος και της διαλεκτικής του με την απόλαυση, επιτρέπει αυτή την άρθρωση. Η γλώσσα, τα σημαίνοντα , ο λόγος, δομούν τα υποκείμενα ψυχή τε και σώματι. Δεν πρόκειται μόνο για διανοητική διεργασία αλλά και για συναισθηματική. Ο λόγος χρειάζεται να αλλάξει και να υπάρξουν απόπειρες συλλογικών ταυτίσεων λαμβάνοντας υπόψη τόσο την ετερότητα όσο και τη μερικότητα. Πέραν του ατομικού δικαιωματισμού αλλά και  στατικών ιδεολογικών ταυτίσεων του παρελθόντος όπως γινόταν με τις ιδέες των κομμουνιστικών  κομμάτων. Η ρευστότητα και το πολιτικό στο επίκεντρο με στοίχημα την αφύπνιση του κοινωνικού σώματος.

*Η Βέρα Παύλου είναι ψυχαναλύτρια