Ο Μπένγιαμιν για παιδιά

Της Κωστούλας Μάκη*

 

PEI-YU CHANG, Η βαλίτσα με τα μυστικά του κυρίου Μπένγιαμιν, Μετάφραση: Θάνος Καραγιαννόπουλος, εκδόσεις Φουρφούρι, σελ. 44

 
Χωρίς επιτήδευση, αλλά με τρυφερότητα, αξιοποιώντας τη σύνθεση κειμένου και εικόνων η Pei-Yu Chang στο πρώτο της βιβλίο εισάγει τα παιδιά στη ζωή και τη σκέψη του φιλοσόφου και κριτικού Walter Benjamin.  Η μύηση στον κόσμο του Benjamin διαφοροποιείται από κάθε συνήθη και συχνά απλουστευτική ηθικοδιδακτική προσέγγιση που ακόμη και σήμερα χαρακτηρίζει τα παιδικά βιβλία, τα οποία παρουσιάζουν πρόσωπα από τον χώρο των επιστημών και των τεχνών.  Στο βιβλίο συντίθεται κριτικά μια αφήγηση που συνδέει στοιχεία από το τελευταίο «ταξίδι» του Benjamin, καθώς προσπαθεί να διαφύγει από το ναζιστικό καθεστώς. Η τελευταία αυτή φυγή τού εμβληματικού διανοούμενου, η οποία κατέληξε στην αυτοκτονία του, κινητοποιεί παράλληλα τον σχεδόν αστικό θρύλο για την εξαφανισμένη βαλίτσα του Benjamin που περιείχε γραπτά του. Στο βιβλίο συνοδοιπόρος του συγγραφέα και των άλλων ανθρώπων που προσπαθούν να περάσουν τα σύνορα είναι η κυρία Φίτκο, η αντιστασιακή γυναίκα που έσωσε πάνω από 80.000 ανθρώπους, οδηγώντας τους από στενά μονοπάτια στην οροσειρά των Πυρηναίων μέχρι τα ισπανικά σύνορα.
 Η έννοια της διάσωσης είναι στο βιβλίο πολυδιάστατη και συνυφαίνεται με αυτήν του αφανισμού. Η συγγραφέας μεταμυθοπλάθει τη διαδρομή του Benjamin και το τέλος του, θίγοντας ζητήματα που αφορούν στην έννοια του έργου τέχνης, του αρχείου ως ενεργού στίγματος μνήμης, και τη στάση ευθύνης απέναντι στην κριτική σκέψη και τον χώρο των ιδεών.  Ταυτόχρονα, η συγγραφέας συνδέει τον Benjamin και το έργο του με το παρόν, προσκαλώντας τους νέους και τις νέες να προβούν στις δικές τους οικειοποιήσεις. Η ιστορικότητα φτάνει στο παρόν χωρίς πομπώδεις ηρωοοποιήσεις που ανήκουν στο παρελθόν αλλά με παροντικές συνδέσεις και τις συνεχείς επικλήσεις στη δύναμη των βιβλίων και της κριτικής σκέψης.
Η σημειολογία της βαλίτσας εμφανίζεται συχνά στα βιβλία με θέματα το προσφυγικό, τις εκτοπίσεις πληθυσμών και τον πόλεμο. Εδώ όμως η βαλίτσα δεν αναφέρεται μόνο στη μεταφορά και διαφύλαξη ταυτοτικών εκδοχών και τόπων, τη μετάβαση σε νέες απρόβλεπτες συνθήκες αλλά λειτουργεί αντιστικτικά απέναντι στην έννοια της εξαφάνισης και της λήθης. Ποικιλοτρόπως στο βιβλίο η κριτική σκέψη και τα κείμενα συνδέονται με την επικινδυνότητά τους στα φασιστικά καθεστώτα. Οι διώξεις των διανοούμενων και η καύση των βιβλίων αντιπαραβάλλονται με τη λειτουργία της σκέψης ως πράξης αντίστασης στις θηριωδίες του παρελθόντος και του παρόντος. Οι αφανισμοί του ναζιστικού καθεστώτος εμφανίζονται στο βιβλίο με την παρακολούθηση της προσπάθειας του Benjamin να αποδράσει. Για την απόδοση τους η συγγραφέας αξιοποιεί τη μεικτή τεχνική: τη ζωγραφική και το κολλάζ. Η άρνηση του Benjamin να αποχωριστεί τη βαλίτσα του στη δύσκολη αυτή διαδρομή επισημαίνει την ευθύνη που νιώθει απέναντι στα γραπτά του και την αναγνώριση των βιβλίων ως μετασχηματιστικών εργαλείων για πολιτικές αλλαγές.
Η θρυλική βαλίτσα με τα μυστικά του κυρίου Benjamin γίνεται μνημονικό υλικό σε μια διαχρονική σύζευξη συναισθημάτων, ιστοριών, ταυτίσεων και επίμονης επιβίωσης. Όλα αυτά δημιουργούν μεταβάσεις από το προσωπικό στο συλλογικό. Η συγγραφέας δημιουργεί και παραδίδει ένα επίκαιρο πολιτικό βιβλίο για όλους/όλες που δεν εστιάζει στη μελοδραματική αφήγηση για όσα και όσους έχουν χαθεί αλλά σε επισημάνσεις για το πώς σε κάθε ιστορική στιγμή υπάρχουν διαρκείς αναμετρήσεις με καθεστώτα ολοκληρωτισμού, στα οποία ο εκτοπισμός ανθρώπων συνοδεύεται από διώξεις ιδεών.
«Όχι πολλά χρόνια πριν, ένας κύριος που λεγόταν Μπένγιαμιν ζούσε σε μια μεγάλη πόλη. Ήταν σπουδαίος φιλόσοφος και είχε πάρα πολλές πρωτότυπες ιδέες. Αλλά στη χώρα που έμενε αποφάσισαν μια μέρα πως οι πρωτότυπες ιδέες ήταν πολύ επικίνδυνες». Με αυτόν τον λιτό τρόπο η συγγραφέας  θέτει το πλαίσιο του φασισμού. Αυτό που συνέβη στον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο συνεχίζεται και στα παροντικά αυταρχικά καθεστώτα και οι κριτικές αξιοποιήσεις των κειμένων λειτουργούν ακόμα ως ενεργά συστήματα πρακτικών αντίστασης. Το «ταξίδι» του Benjamin και το τέλος του σηματοδοτείται εικαστικά με την γοητευτική ολόσωμη εικονογράφηση του Benjamin που αφυπνίζει την οικεία μορφή του ως «γοητευτικού μάγου» διανοούμενου. Στο τέλος από τη μορφή του Benjamin απομένει μόνο το καπέλο και το μπαστούνι του. Ο Benjamin παραμένει επίκαιρος στο σήμερα και τα παιδιά μπορούν να τον οικειοποιηθούν, προβαίνοντας στις δικές τους εικασίες για τη μυστική του βαλίτσα και τα περιεχόμενά της.
Τελικά, τα βιβλία συμβολικά γίνονται βαλίτσες που εμπλουτίζονται διαρκώς ανάλογα με τις κριτικές νοηματοδοτήσεις των αναγνωστών και αναγνωστριών, ενώ τα ερωτήματα πολλαπλασιάζονται και δεν έχουν οριστική απάντηση, καθώς η επικαιρότητα των κειμένων επιτυγχάνεται με συνεχείς εκ νέου κριτικές επιτελέσεις.
 
*Η Κωστούλα Μάκη είναι κοινωνική ψυχολόγος

Paul Signac (1863-1935), Ιστία και πεύκα, 1896, λάδι σε καμβά, 81 × 52 εκ., Ιδιωτική συλλογή