Το Σούλι του Κοραή

Του Κωνσταντίνου Ηροδότου*

Από το 1803 μέχρι το 1805 εκδίδονται τρία έργα που αναφέρονται στο Σούλι, τα οποία παράγονται μέσω κοινού δικτύου και παράλληλων διανοητικών διαδρομών. Ο Αδαμάντιος Κοραής στο περίφημο Υπόμνημα για την τρέχουσα κατάσταση του πολιτισμού στην Ελλάδα, το οποίο εισηγείται στην Εταιρεία των Ανθρωποτηρητών (Société des Observateurs de l’Homme) τον Ιανουάριο του 1803, κάνει εκτενή αναφορά στην πολιορκία του Σουλίου από τον Αλή πασά. Τον Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου το Σούλι παραδίδεται και η τελευταία πράξη γράφεται από τον ιερομόναχο Σαμουήλ, ο οποίος ανατινάζει την πυριτιδαποθήκη στο Κούγκι. Το ίδιο έτος εκδίδεται η Ιστορία του Σουλίου και της Πάργας, από κάποιον Στέφανο Αναγυράσιο. Ως τόπος έκδοσης αναγράφεται το Παρίσι. Η έρευνα έχει δείξει ότι συγγραφέας ήταν ο Χριστόφορος Περραιβός, παλιός σύντροφος του Ρήγα Βελεστινλή και ο μόνος που ξέφυγε από όσους συνελήφθησαν από τις αυστριακές αρχές. Πρόκειται για μια ιστορία του Σουλίου μέχρι το 1801, μια ιστορία δηλαδή του παρόντος. Το 1805 ο περιηγητής Φρανσουά Πουκβίλ εκδίδει στα γαλλικά την Περιήγηση στον Μοριά, την Κωνσταντινούπολη, την Αλβανία... Στο μακροσκελή υπότιτλο του έργου του αναφέρεται στη σύνδεση της «τρέχουσας κατάστασης» της Ελλάδας με την Αρχαιότητα. Οι χάρτες που περιλαμβάνονται στην Περιήγηση ανήκουν στον Μπαρμπιέ ντυ Μποκάζ, σημαίνοντα γεωγράφο και χαρτογράφο της εποχής. Ο Μπαρμπιέ ντυ Μποκάζ ήταν, επίσης, ο χαρτογράφος της Περιήγησης του νέου Ανάχαρση στην Ελλάδα, έργου του αρχαιολόγου Ζαν-Ζακ Μπαρτελεμύ. Τμήμα του Ανάχαρση είχε μεταφραστεί από τον Ρήγα Βελεστινλή, ενώ οι χάρτες του Μπαρμπιέ ντυ Μποκάζ αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για τη Χάρτα της Ελλάδος. Έμελλε, όμως, να συμβεί και το αντίθετο: ένας συνεχιστής της Εταιρείας του Ρήγα να εμπνεύσει τον Μπαρμπιέ ντυ Μποκάζ.

Πώς συνδέονται τα τρία αυτά έργα; Στο αρχείο του Μπαρμπιέ ντυ Μποκάζ στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας, στο Παρίσι, εντόπισα ένα χάρτη του Σουλίου. Οι διάφορες γεωγραφικές περιοχές υπομνηματίζονται χειρόγραφα στα ελληνικά. Δίπλα από ορισμένες ονομασίες σημειώνεται στα γαλλικά η λέξη «απόρθητο». Ο χάρτης φέρει την εξής επισήμανση, διά χειρός Μπαρμπιέ ντυ Μποκάζ: «Αντίγραφο άποψης της χώρας του Σουλίου, κοντά στα Γιάννινα, αποδομένο από ένα κάτοικό της, το έτος 12, με την επίβλεψη του δρα Κοραή, ο οποίος και μου το έδωσε». Το έτος 12, σύμφωνα με το γαλλικό επαναστατικό ημερολόγιο, ξεκινά στις 24 Σεπτεμβρίου 1803 και τελειώνει στις 22 Σεπτεμβρίου 1804. Σε κάθε περίπτωση, ο χάρτης, αφού υπομνηματίζει πολλές περιοχές ως απόρθητες, σχεδιάστηκε οπωσδήποτε πριν από την παράδοση του Σουλίου, δηλαδή πριν από τον Δεκέμβριο του 1803. Το υπόμνημα του χάρτη είναι γραμμένο από τον Κοραή.

Ποια η σχέση Κοραή και Μπαρμπιέ ντυ Μποκάζ; Πληροφορούμαστε από τη γνωστή Αλληλογραφία του Κοραή πως ο Μπαρμπιέ ντυ Μποκάζ διατηρούσε στενή σχέση μαζί του. Μάλιστα ο ένας επισκεπτόταν τον άλλον και ο Κοραής του είχε κάποτε στείλει σταφίδες για τα παιδιά του. Από τις επιστολές της περιόδου προκύπτει ότι ο Κοραής υπήρξε άτυπος σύμβουλος για την έκδοση της Περιήγησης του Πουκβίλ, καθώς έστελνε στον Μπαρμπιέ ντυ Μποκάζ αναλυτικές παρατηρήσεις και διορθώσεις σχετικά με τα ελληνικά πράγματα. Ο Μπαρμπιέ ντυ Μποκάζ δεν υπήρξε, επομένως, μόνον χαρτογράφος της Περιήγησης, αλλά και συν-συγγραφέας της. Τα ονόματα των περιοχών του Σουλίου που υπομνηματίζει ο Κοραής στον χάρτη μεταγράφονται στο αντίστοιχο κεφάλαιο της Περιήγησης, όπου γίνεται λόγος για το Σούλι. Είναι απολύτως βέβαιο ότι η πηγή είναι ο συγκεκριμένος χάρτης, διότι όταν αναφέρονται τα ονόματα των περιοχών του Σουλίου, μικρά σφάλματα και παρατονισμοί μαρτυρούν την παρανάγνωση ακριβώς του πρωτοτύπου, των ονομάτων που κατέγραψε ο Κοραής στον χάρτη. Άρα ο Μπαρμπιέ ντυ Μποκάζ είχε ζητήσει τη συνδρομή του Κοραή και για το ζήτημα του Σουλίου.

Πώς όμως ο Κοραής ήταν σε θέση να παίζει στα δάχτυλα τη γεωγραφία του Σουλίου; Ποιος βαθύς γνώστης τόπων, προσώπων και πραγμάτων τον προσανατόλισε; Όπως προκύπτει από γνωστή επιστολή των Σουλιωτών προκρίτων του Ιουλίου του 1802 προς τον Κοραή, ο Χριστόφορος Περραιβός ήταν ο επίσημος απεσταλμένος τους στον Χίο στοχαστή. Ο συνεχιστής της Εταιρείας του Ρήγα ήταν το πρόσωπο που θα μπορούσε με υπευθυνότητα και εγκυρότητα να ενημερώσει τον Κοραή και να ζητήσει τη βοήθειά του. Ο Περραιβός υπήρξε κατά πάσα πιθανότητα το πρόσωπο που συνεργάστηκε με τον Κοραή για τη χαρτογράφηση του Σουλίου.

Πίσω από το Υπόμνημα για την τρέχουσα κατάσταση του πολιτισμού στην Ελλάδα, στις αναφορές στο Σούλι, ακούγεται η ηχώ της Ιστορίας του Περραιβού. Ο ιερομόναχος Σαμουήλ, για παράδειγμα, εμφανίζεται στην Ιστορία ως ένα πρόσωπο με έντονο προφητικό χάρισμα. Ο Κοραής, απευθυνόμενος στην Εταιρεία των Ανθρωποτηρητών πριν από την παράδοση του Σουλίου, θα τον εμφανίσει ως πρόσωπο που οραματίζεται συνεχώς τη Γαλλία και μιλά ακατάπαυστα για τους Γάλλους. Στον χάρτη απεικονίζεται ο ναός της Αγίας Παρασκευής, που κτίστηκε, όπως θρυλείται, από τον Σαμουήλ. Δεν αποκλείεται η ανθρώπινη φιγούρα που εμφανίζεται χαιρετώντας στο σημείο αυτό να αναπαριστά τον ίδιο. Η φιγούρα αυτή, μοιρασμένη ανάμεσα στην προφητεία και τη διανοητική στρατηγική του Κοραή, μας προσκαλεί να επιμείνουμε στην πρόσφυση θεωρητικής ανάλυσης και πολιτικής πράξης και να αναρωτηθούμε εντέλει για τις διαδικασίες δημιουργίας της δημόσιας σφαίρας. Οι Πουκβίλ και Μπαρμπιέ ντυ Μποκάζ θα παρουσιάσουν, το 1805, το Σούλι ως «φάρο της Ελλάδας» και θα καταγράψουν το τέλος του Σαμουήλ στον ναό της Αγίας Παρασκευής, στο Κούγκι.

* Ο Κωνσταντίνος Ηροδότου είναι μεταδιδακτορικός ερευνητής του Εργαστηρίου Πολιτικής Φιλοσοφίας (ΕΠοΦι) του Πανεπιστημίου Αθηνών