Μυθοπλασία και βιοπολιτική

Άποψη της έκθεσης του Ηλία Παπαηλιάκη «Τα θεωρητικά αντικείμενα: Έργα 2017-2020» στην Πινακοθήκη Δήμου Αθηναίων

Του Παναγιώτη Βούζη*

Ας συνοψισθεί το αφήγημα της πανδημίας: o νεοφιλελεύθερος τρόπος ζωής προελαύνει, με τις κρίσεις και τις καταστατικές του ανισότητες, με τη χαρακτηριστική αδιαφορία του απέναντι στους λιγότερο ή και καθόλου ευνοημένους.

Ξαφνικά, συμβαίνει κάτι πρωτοφανές: τα κράτη συνασπίζονται για να αντιμετωπίσουν, επιλεκτικά και αποκλειστικά, μία συγκεκριμένη απειλή, την εξάπλωση ενός νέου ιού. Οι κυβερνήσεις ανακτούν την πρότερή τους ισχύ και υποχρεώνουν τον καπιταλισμό σε αναδίπλωση. Η ανθρώπινη ζωή, η υγεία, ανάγονται σε πρώτιστο αγαθό. Την αιχμή του δόρατος αυτής της εκστρατείας αποτελούν οι ειδικοί. Αποστασιοποιημένοι από οποιαδήποτε εξάρτηση, εξετάζουν αντικειμενικά τα δεδομένα και προτείνουν το ωφελιμότερο. Ο ιός, όμως, αποδεικνύεται ύπουλος και ικανότατος στη μετάδοση. Οι πολίτες δέχονται, σε μία αγαστή συνεργασία με την εξουσία, να θυσιάσουν τον κανονικό τρόπο ζωής τους. Κλείνονται στα σπίτια τους και παρηγορούνται μπροστά στο φως των υπολογιστών και των κινητών. Ο κοινός αγώνας εξουσίας και κοινωνίας φαίνεται να ευδοκιμεί: οι φαρμακοβιομηχανίες, ύστερα από υπερεντατικές προσπάθειες, παρασκευάζουν εμβόλια, σε χρόνο ρεκόρ. Η ανθρωπότητα ανασαίνει. Η κρίση μοιάζει να πλησιάζει στο τέλος της. Όμως, ο ύπουλος ιός ανατρέπει τις προσδοκίες και παρατείνει την κρίση. Επιδίδεται σε μία σειρά μεταλλάξεων.(Να παρεντεθεί μία εξήγηση: Δεν εξετάζεται, εδώ, το πραγματικό γεγονός των θανάτων από τον κορονοϊό αλλά η ενσωμάτωσή τους στη συγκεκριμένη μυθοπλασία.)

Το ερώτημα, λοιπόν, έγκειται στο πώς επικράτησε ένα τέτοιο αφήγημα, παγκοσμίως, σε βαθμό που επάνω του να οικοδομείται μία νέα πραγματικότητα. Από τις αιτίες απομονώνονται τρεις: –Τα παντοδύναμα μέσα ενημέρωσης, τα οποία, από την πρώτη ημέρα του πρώτου εγκλεισμού, τον προηγούμενο Μάρτιο, αποδύθηκαν στο επιθετικό και διαρκές εγχείρημα της διασποράς του φόβου και της καλλιέργειας του κομφορμισμού και του πουριτανισμού. –Ένα κοινό, ομογενοποιημένο και εκπαιδευμένο, ήδη από χρόνια, στη ψηφιακή ιδιώτευση. Έτσι, στον πρώτο εγκλεισμό, οι άνθρωποι εγκατέλειψαν, ακαριαία, τις περισσότερες συνήθειες, εκδηλώσεις και σχέσεις οι οποίες συνδέονται με τη φυσική πραγματικότητα και τη σωματική εγγύτητα. –Η συνέργεια αυτών που ο Paul Nizan αποκαλεί «τα μαντρόσκυλα» (Les Chiens de garde). Πρόκειται για τους καθεστωτικούς διανοούμενους οι οποίοι, επιδιώκοντας να προσελκύσουν την προσοχή και να αποκτήσουν πρόσβαση στα κέντρα εξουσίας, ασκούν μία πολυποίκιλη πνευματική αστυνόμευση.

Στο άρθρο “Welcome to Seclusion”, ο Sergio Benvenuto, μεταξύ άλλων αναφέρει: «… χάρη στις επαναστάσεις του Amazon και του Netflix, δεν θα χρειάζεται, πλέον, να βγαίνουμε έξω για ψώνια ή για να παρακολουθήσουμε ταινίες ή για να αγοράσουμε βιβλία… Τα σχολεία, επίσης, θα καταργηθούν… Η γενικευμένη απομόνωση η προκλημένη από την επιδημία… θα εξελιχθεί στον συνηθισμένο τρόπο ζωής». Επιφαινόμενο της πνευματικής αστυνόμευσης συνιστά η εξαπλούμενη αβελτηρία.

Στις σοβαρές συνέπειες της επικράτησης του αφηγήματος για την πανδημία συνυπολογίζονται οι εξής: –Η τέχνη παγιδεύεται, συνολικά, στον εικονικό κόσμο, αφού απαλείφονται τα στοιχεία της φυσικής παρουσίας και επαφής με τον θεατή. Επιπλέον, ο λόγος της τέχνης και της θεωρίας διαβρώνεται από την κυρίαρχη επιτελεστική γλώσσα. –Δημιουργείται μία υβριδική κατάσταση, η οποία επαμφοτερίζει ανάμεσα σε σκληρά και σε ηπιότερα μέτρα αντιμετώπισης της κρίσης. Με φουκωικούς όρους, το προηγούμενο αντιστοιχεί σε μία αμφιταλάντευση μεταξύ της αυστηρής επιτήρησης και της κυβερνητικότητας, όπου, όμως, η τελευταία ισοδυναμεί, τώρα, με την υιοθέτηση από τους πολίτες μίας προκατασκευασμένης συμπεριφοράς, μέσα στο πλαίσιο του κομφορμισμού και του πουριτανισμού, όπως σημειώθηκε πιο πάνω. Αυτή η υβριδική κατάσταση αντιπροσωπεύει κάτι ανάμεσα στον πρώτο και αυστηρότερο εγκλεισμό και στη ζωή πριν την πανδημική κρίση. Παρατείνει επ’ αόριστον τις συνθήκες εξαίρεσης. Λειτουργεί, επίσης, ως μία φασματική υπενθύμιση της πραγματικότητας μέχρι τον περασμένο Μάρτιο, ως ένα υποκατάστατο της ζωής η οποία χάθηκε ανεπιστρεπτί. –Η εικονική ευήθεια, η τυφλή, δηλαδή, εμπιστοσύνη και αφοσίωση στη ψηφιακή πληροφορία, καταλήγει σε μία πρωτοφανή ήττα των ανθρώπων, οι οποίοι προκρίνουν, πλέον, την ασφάλεια μίας απογυμνωμένης ζωής αντί της ελευθερίας. Ήττα η οποία δεν προοιωνίζεται τίποτα άλλο παρά μία σειρά από επωδυνέστερες ήττες.

*Ο Παναγιώτης Βούζης είναι δρ Κλασσικής Φιλολογίας