Ενώ η λαιμητόμος κάνει τη δουλειά της, η ζωή κάνει τη δική της...

ΤΗΣ ΑΝΘΟΥΛΑΣ ΔΑΝΙΗΛ

Νικόλαος Οθωναίος, Τοπίο με βράχια και φεγγάρι (Δύσις), πριν από το 1917, λάδι σε μουσαμά, 30 x 43 εκ.

ΑΝΑΤΟΛ ΦΡΑΝΣ, Οι θεοί διψούν, μετάφραση: Τάκης Μπαρλάς, εκδόσεις Γκοβόστη, σελ. 248

Ο Ανατόλ Φρανς (Anatole - François Thibault), ο διάσημος συγγραφέας, ο  τιμημένος με το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1921, ήταν γιος βιβλιοπώλη, πράγμα που τον έφερε σε επαφή με τα βιβλία και τον έκανε να τα αγαπήσει. Οι σπουδές στο αριστοκρατικό κολλέγιο Στανισλάς τον προίκισαν με ανθρωπιστική παιδεία, πράγμα που γίνεται φανερό στα κείμενά του.  Η ζωή του, που άρχισε το 1844 και τελείωσε το 1924, κύλησε ανάμεσα σε ιστορικά γεγονότα που συγκλόνισαν τη Γαλλία και τον κόσμο, με δυνατό ακόμα τον απόηχο της μεγάλης Γαλλικής Επανάστασης του 1789, αλλά και του 1830 και του 1848. Έζησε ακόμα το μεγάλο δικαστικό σκάνδαλο μιας κατασκευασμένης κατασκοπείας, η οποία έμεινε γνωστή στην ιστορία ως Υπόθεση Ντρέυφους και έγινε βιβλίο από τον  Εμίλ Ζολά, με τον τίτλο  Κατηγορώ· και αυτή είναι η τρίτη παράμετρος που συνέβαλε στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του.

Η Ιστορία και η περιρρέουσα ατμόσφαιρα της εποχής, λοιπόν, παρέλαβαν έναν νεαρό ποιητή με προσανατολισμό στην κλασικιστική παράδοση και τον μετέτρεψαν σε συγγραφέα μυθιστορημάτων που βρήκαν ανταπόκριση στο αναγνωστικό κοινό. Ανάμεσα τους και το Οι Θεοί Διψούν - Les Dieux ont soif (1912), όπου με παραστατικότητα και πολύ κοντά στα γεγονότα παρουσιάζει το αιματηρό παραλήρημα που αποκεφάλισε την απολυταρχία αλλά έστησε και μια λαιμητόμο σε κάθε πλατεία για το γαλλικό λαό αδιακρίτως, παρεκκλίνοντας από τον πολιτικό αρχικό στόχο που θα άλλαζε τον κόσμο και θα έφερνε δικαιοσύνη.

Ο συγγραφέας παρακολουθεί και καταγράφει τα εγκλήματα, τη φρίκη, τη βία, την ανατροπή κάθε λογικής, τα πολιτικά πάθη, το τυφλό μίσος  που έχει εκθρέψει η πολύχρονη κοινωνική αδικία, τις αδυναμίες της ανθρώπινης φύσης. Διεισδύει στην ιστορική πραγματικότητα, η οποία, ως Μοίρα, οδηγεί τους τρεις πρωτεργάτες Μαρά, Νταντόν και  Ροβεσπιέρο στην κορυφή, για να τους ανατρέψει έναν έναν με εκκωφαντικό θόρυβο από τον γδούπο. Γιατί μετά τους βασιλείς και τους αριστοκράτες έρχεται η σειρά  των  ηγετών της επανάστασης. Η ίδια η λαϊκή μάζα που τους ανέδειξε, τους γκρεμίζει. 

Τρία χρόνια μετά την Επανάσταση, η Γαλλία ζει την περίοδο του μεγάλου τρόμου. Η Τρομοκρατία, la Terreur, όπως έμεινε στην Ιστορία, χρησιμοποιήθηκε για να ασκήσει εξουσία και να στηρίξει την Επανάσταση με κάθε μέσο, πράγμα που μεταφράστηκε σε αίμα προερχόμενο από όλες τις κοινωνικές τάξεις, αδιακρίτως. Βασιλείς, ευγενείς, στρατιωτικοί, ιερείς, πόρνες, καλλιτέχνες, αστοί, χωρικοί και κοινοί θνητοί, όλοι γνώρισαν τη λαϊκή «δικαιοσύνη». Μια «δικαιοσύνη», όπου τα  δικαστήρια απλώς καταδίκαζαν. Γιατί η  Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη του 1793 (Déclaration des droits de l'Homme et du Citoyen ), δεν υποστηρίζει τον άνθρωπο, διψά μόνο για το αίμα του και οι πλέχτριες στοιβάζονται στους εξώστες  συνεχίζοντας το πλεχτό τους και περιμένοντας να δουν με ικανοποίηση το κομμένο κεφάλι να κατρακυλάει στο καλάθι. Η φρίκη είχε συνυφανθεί με την καθημερινή ζωή και η Επανάσταση είχε δώσει την ευκαιρία σε πολλούς να πάρουν εκδίκηση κάθε είδους. Δεν έχουν πλέον σημασία οι εξαγγελίες της Επανάστασης, ούτε ο ύμνος που τραγουδούσαν τα παιδιά της όταν ξεκίνησαν από τη Μασσαλία  allons enfants de la Patrie le jour de gloire est arrivé . Όλα ανήκουν στο παρελθόν.  Στο παρόν ανήκουν μόνο  οι μέρες της οργής και της εκδίκησης. Οι τρεις ιερές λέξεις Ελευθερία, Αδελφοσύνη, Ισότητα είναι πλέον αφηρημένες έννοιες, κενές νοήματος. Την ελευθερία έχει αντικαταστήσει ο τρόμος, την αδελφοσύνη το μίσος και την ισότητα, χωρίς διάκριση, εξασφαλίζει μόνο η γκιλοτίνα. Είναι απλώς θέμα χρόνου και μάλιστα σύντομου, οι ηγέτες που δημιούργησε η Επανάσταση να πάρουν τη θέση τους στην καρμανιόλα.

Ο Εβαρίστ Γκαμελέν, ο ήρωας του βιβλίου, είναι  ένας  φτωχός νεαρός ζωγράφος, ιδεολόγος, με ευγενή αισθήματα, που διορίζεται ένορκος στο επαναστατικό δικαστήριο. Διψά για δικαιοσύνη,  είναι φανατικός Ιακωβίνος, ζει ανάμεσα στους πιστούς της τριανδρίας, Μαρά, Δαντών και Ροβεσπιέρο και με ευκολία τάσσεται υπέρ της εξόντωσης όσων προδίδουν τα ιδανικά της Γαλλικής Επανάστασης. Οι καθημερινές καταδικαστικές αποφάσεις, που όλες καταλήγουν σε θάνατο, οδηγούν τον πρώην καλλιτέχνη και ιδεαλιστή νέο σε μία τρέλα που θα τον αποκόψει από την οικογένειά του, αν και θα αγαπά πάντα και θα φροντίζει τη μητέρα του, η οποία, ωστόσο, δεν συμφωνεί με τις πράξεις του.  Αυτός, ο άλλοτε ευγενής, χωρίς ενοχή ή τύψη, έστειλε πολλούς στη γκιλοτίνα με την αιτιολογία της προδοσίας της  Δημοκρατίας  ή  λόγω των φιλοβασιλικών τους φρονημάτων. Καμιά διαφορά δεν είχε αν ήταν αριστοκράτες ή απλοί άνθρωποι του λαού αυτοί που φώναζαν «ζήτω ο βασιλιάς».

Άνθρωποι, που μέσα στην παράνοια, διατηρούσαν τον κοινό νου,  άρχισαν να αμφισβητούν το δίκιο, να βλέπουν την εκτροπή  και να φοβούνται την εξέλιξη. Στη δίνη του εμφύλιου μένους, ο πεινασμένος για δικαιοσύνη ο Γκαμελέν, θανατώνει τον εραστή της αδελφής του και, επίσης, θανατώνει τον Ζακ Μωμπέλ, επειδή νόμιζε πως ήταν ο πρώην εραστής της αγαπημένης του Ελοντί, επειδή διαβολικά του έμοιαζε. Παραμένει, ωστόσο, ερωτευμένος με την Ελοντί και με την τέχνη του. Ο αριστοκράτης και διανοούμενος Μωρίς Μπροτώ, υλιστής και οπαδός του Επίκουρου, φίλος της οικογένειας Γκαμελέν, διαβλέπει από την αρχή τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η Επανάσταση. Κρυμμένος σε μια μικρή σοφίτα, επιβιώνει κατασκευάζοντας φασουλήδες. Εκεί προσφέρει καταφύγιο σε ένα πρώην ιερέα και μία πόρνη. Μέσα από τις φιλοσοφικές συζητήσεις που κάνει με τον ιερέα διαφαίνονται οι ιδεολογικές θέσεις του συγγραφέα, του οποίου ο Μπροτώ φαίνεται ότι αποτελεί  προσωπείο. Ο Μπροτώ δεν πιστεύει στη δικαιοσύνη, ούτε του χθες ούτε του σήμερα, δεν έχει κανένα φανατισμό, αγαπά το Λόγο που θεωρεί ότι διαφωτίζει και καθοδηγεί και, αν και είναι άθεος, θεωρεί τη θρησκεία αναγκαιότητα του ανθρώπου. Μία  καταγγελία θα φέρει τους διώκτες του στα ίχνη του. Μπροτώ και ιερέας θα οδηγηθούν στη φυλακή και παρά τη φιλία του  με τον Γκαμελέν, θα οδηγηθούν και οι δύο στη λαιμητόμο. Μέχρι το τέλος, και περιμένοντας την εκτέλεσή του, θα συνεχίσει να διαβάζει τον αγαπημένο του Λουκρήτιο, αναζητώντας τη χαρά, όση του απόμεινε, και θα επιβεβαιώνεται για το είδος της δικαιοσύνης του επαναστατικού δικαστηρίου, ειδικά, όταν στο εδώλιο του κατηγορούμενου θα καθίσει η βασίλισσα Μαρία Αντουανέτα και θα διαπιστώσει πως οι μόνοι εξεταζόμενοι μάρτυρες είναι οι μάρτυρες κατηγορίας. «Η υπεράσπιση πάγωσε απ’ τον τρόμο της. Το δικαστήριο, αναγκασμένο να κρίνει σύμφωνα με τους τύπους, περίμενε να τελειώσει η διαδικασία για να πετάξει το κεφάλι της Αυστριακής στα μούτρα της Ευρώπης». Αλλά η Επανάσταση που τρώει τους εχθρούς της, τρώει και τα παιδιά της. Μετά το θάνατο του Ροβεσπιέρου, ο Δαντών έχει ήδη αποκεφαλιστεί και ο Μαρά έχει δολοφονηθεί, θα έρθει και η σειρά του Γκαμελέν διότι θα θεωρηθεί επικίνδυνος για τη νέα Δημοκρατία. Με τις ίδιες συνοπτικές διαδικασίες που έστελνε τους άλλους στη λαιμητόμο, με τις ίδιες θα δικαστεί και αυτός, παραμένοντας όμως, μέχρι τέλους,  αμετακίνητος και  αταλάντευτος στις επαναστατικές του ιδέες, επιμένοντας ότι έπραξε το καθήκον του και ότι  ο θάνατός του είναι προσφορά στην πατρίδα του και όχι τιμωρία.

Και ενώ η λαιμητόμος κάνει τη δουλειά της, η ζωή κάνει τη δική της. Μετά τον θάνατο του Εβαρίστ, η Ελοντί θα ξαναβρεί τον πρώτο έρωτά της και η Γαλλία το δρόμο της. Οι γυναίκες θα χτενίζονται σε στιλ «α λ’ αντίκ»  ή  «α λα βικτίμ», θα ντύνονται «με τουαλέτες πορφυρές ή λευκές και με χρυσές πούλιες», οι άντρες με τα ψηλά περιλαίμια και τους φαρδιούς άσπρους λαιμοδέτες, θα πηγαίνουν στα θέατρα, θα… Και οι εκάστοτε θεοί θα διψούν για αίμα και  σ’ αυτό θα βαφτίζει ο καθένας τους οπαδούς του.

Ο συγγραφέας μπαίνει στην ανθρώπινη ψυχή και δείχνει τις τερατώδεις μεταλλάξεις που υφίσταται, ώστε με ηθικές προθέσεις να διαπράττονται αποτρόπαια  εγκλήματα. Η μετάφραση και η ανατύπωση δείχνει την ελληνική ηλικία του βιβλίου αλλά, χωρίς να υστερεί σε ουσία, επιβεβαιώνει την πολιτική διεθνώς  επικαιρότητά του. Και οι εκδόσεις Γκοβόστη τιμούν την ιστορία τους.

Η Ανθούλα Δανιήλ είναι κριτικός λογοτεχνίας