Η Ιστορία ως αφήγηση και ως παράσταση

ΤΟΥ ΛΕΑΝΔΡΟΥ ΠΟΛΕΝΑΚΗ

Η έκφραση «Θέατρο της Ιστορίας», δεν είναι διόλου τυχαία. Η Ιστορία δεν είναι μόνο αφήγηση, είναι και παράσταση. Για να την εννοήσουμε, πρέπει πρώτα να την «σκηνοθετήσουμε». Θα δώσω δύο παραδείγματα, από την αρχαία και από την νεότερη Ιστορία μας.

Το πρώτο, από τα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου. Τότε που αποφασίστηκε η εκστρατεία στη Σικελία και έφευγαν τα αθηναϊκά πλοία, με αρχηγό τον Αλκιβιάδη. Συνέβη, τότε, να βρεθούν ακρωτηριασμένες, με σπασμένους τους φαλλούς, οι «Ερμαϊκές στήλες». Αυτό αποδόθηκε σε ανθρώπους της εύθυμης συντροφιάς του Αλκιβιάδη, με συνέπεια να του αφαιρεθεί η αρχηγία, να ανακληθεί στην Αθήνα, ενώ ακολούθησαν τα γνωστά δραματικά γεγονότα. Ποτέ δεν αποδείχθηκε η κατηγορία, και οι δράστες της ιεροσυλίας έμειναν για πάντα ανώνυμοι. Ο Θουκυδίδης (6.27) γράφει ότι, «τους δράσαντας ήδει ουδείς». (Κανείς δεν ήξερε τους δράστες). Μια αρχαία πηγή κατονομάζει ως αυτουργούς τις γυναίκες της Αθήνας που επέστρεφαν από τα «Θεσμοφόρια». Κατά πόσον μπορούμε να δώσουμε πίστη σε αυτήν την πληροφορία;

Ας πάρουμε από την αρχή το πράγμα. Δεν επρόκειτο για μεμονωμένες περιπτώσεις, για πράξεις λίγων μεθυσμένων ή γλεντοκόπων, αλλά για μια «επιχείρηση» που περιέλαβε όλη την πόλη. Ελάχιστες στήλες έμειναν ανέπαφες. Η «επιχείρηση» πραγματοποιήθηκε νύχτα, παράλληλα με την αναχώρηση του στόλου. Το εκστρατευτικό σώμα περιλάμβανε 120.000 άνδρες. Η πόλη, δηλαδή, είχε αδειάσει από τον ανδρικό πληθυσμό της. Η επιχείρηση, είτε αυθόρμητη είτε οργανωμένη, δεν μπορεί να έγινε από λίγα πρόσωπα, αλλά από ολόκληρες ομάδες ατόμων. Είδαμε, ήδη, ότι οι άνδρες έφευγαν στην εκστρατεία.

Ας δοκιμάσουμε να «στήσουμε» θεατρικά τη σκηνή. Ας φανταστούμε το μέγα πλήθος των γυναικών που έχουν μείνει μόνες, σε μια έρημη από άνδρες πόλη. Οι εκκλήσεις τους για τερματισμό του μακροχρόνιου πολέμου δεν εισακούσθηκαν. Βγαίνουν από τα «Θεσμοφόρια», τη γυναικεία γιορτή της Αθήνας, και προτού επιστρέψουν απελπισμένες στα άδεια σπίτια τους, ξεσπούν επάνω στις «Ερμαϊκές στήλες» τη μανία τους, σπάζοντας τους φαλλούς, τα σύμβολα της ανδρικής εξουσίας. Η απόδοση του πράγματος σε ανθρώπους του Αλκιβιάδη έγινε κατόπιν εορτής από τους αντιπάλους του, που δεν έχασαν την θεόπεμπτη ευκαιρία να τον κατηγορήσουν.

Το δεύτερο παράδειγμα προέρχεται από την νεότερη Ιστορία μας. Στους Ναπολεόντειους πολέμους οι Σπετσιώτες και Υδραίοι ναυτικοί, με τα γρήγορα καράβια τους έσπαζαν τον θαλάσσιο αποκλεισμό της Γαλλίας και προμήθευαν με τα αναγκαία τους Γάλλους, για να συγκεντρώσουν τον τεράστιο πλούτο που αποτέλεσε, λίγο αργότερα, το αρχικό κεφάλαιο της Ελληνικής Επανάστασης. Τι ήταν, όμως, ακριβώς, εκείνο που έκανε τα καράβια τους «άπιαστα;» Μια έξυπνη «πατέντα». Αφαιρούσαν το μεσιανό κατάρτι, ψήλωναν τα άλλα δύο, και μοίραζαν σε αυτά τα ιστία. Έτσι, τα καράβια γίνονταν ελαφρότερα, άρα ταχύτερα, επειδή το κατάρτι είναι χονδρό στη βάση και λεπταίνει όσο ψηλώνει. Αυτό απαιτούσε, βέβαια, μεγαλύτερη ικανότητα στους χειρισμούς, κάτι που διέθεταν οι έλληνες ναυτικοί, όχι, όμως, οι άγγλοι. Με συνέπεια, όποτε τύχαινε να συλλάβουν ένα ελληνικό καράβι να το βυθίζουν, αφού δεν ήταν σε θέση να το κουμαντάρουν. Οι έλληνες ναυτικοί εθεωρούντο πειρατές, και τους κρεμούσαν στο κατάρτι με συνοπτικές διαδικασίες.

Μια προφορική παράδοση θέλει να συλλαμβάνει ο ναύαρχος Νέλσων τον Ανδρέα Μιαούλη στη διάρκεια μιας τέτοιας απόπειράς του, να σπάσει τον θαλάσσιο αποκλεισμό της Γαλλίας. Η ίδια παράδοση θέλει να αφήνει ο Νέλσων τον Μιαούλη ελεύθερο, ύστερα από σύντομο διάλογό τους. Ας αφηγηθούμε τη σκηνή, όπως την μεταφέρει η παράδοση.

Μεταφέρουν τον Μιαούλη σιδηροδέσμιο στην αγγλική ναυαρχίδα και στέκουν ενώπιος ενωπίω, Έλληνας και Άγγλος.

«Αν ήμουν εγώ στη θέση σου και εσύ στη δική μου, τι θα μου έκανες;» Λέει η παράδοση ότι ρώτησε ο Νέλσων τον Μιαούλη.

Ο Μιαούλης γνωρίζει το «φαιρ πλαίυ» των Άγγλων ναυτικών. Ξέρει ότι στο βάθος θαυμάζουν και εκτιμούν τον γενναίο, άξιο αντίπαλό τους, και δεν θέλουν να τον εξοντώσουν. Πρέπει, άρα, να του δώσει μια απάντηση, τέτοια ώστε να αφυπνίσει το «φαιρ πλαίυ» του. Να του δείξει, δηλαδή, ότι δεν τον φοβάται, ότι, είναι άξιος της εκτίμησής του και να του προσφέρει έτσι, το πρόσχημα να μην τον κρεμάσει. Αν απαντήσει: «εγώ στη θέση σου θα σε άφηνα», θα φανεί απροκάλυπτα δειλός και είναι σαν να υπογράφει την θανατική καταδίκη του. Aν απαντήσει: «εγώ στη θέση σου θα σε κρεμούσα», θα φανεί ανεπίτρεπτα προκλητικός και το αποτέλεσμα θα είναι το ίδιο. Εκτιμά αστραπιαία την κατάσταση, και δίνει την μόνη απάντηση που αρμόζει στην κρίσιμη στιγμή: «εγώ στη θέση σου θα σε κρεμούσα, στο μεσιανό κατάρτι!» Ας προσπαθήσουμε, όμως να «σκηνοθετήσουμε» ως παράσταση τον διάλογο, για να έχουμε ολόκληρη την εικόνα εν λειτουργία. Του δίνει αυτήν την απάντηση, δείχνοντάς του, ταυτοχρόνως, κάτι. Τι; Το δικό του πλοίο, που δεν διαθέτει μεσιανό κατάρτι! Είναι σαν να του δείχνει την ανώτερη ναυτοσύνη του, χωρίς να τον προσβάλλει. Ο έξυπνος Νέλσων, τότε, αμέσως, καταλαβαίνει, μπαίνει στο πνεύμα του αντιπάλου, και, μειδιώντας, αποκρίνεται: «Φύγε από εδώ άνθρωπε, και πρόσεχε, μην πέσεις άλλη φορά στα χέρια μου, διότι δεν γλιτώνεις!». Προστάζει να του αφαιρέσουν τα δεσμά, τον αφήνει ελεύθερο!

Έγραψα τα πιο πάνω ως συμβολή στην συζήτηση που γίνεται, για το πώς πρέπει να διδάσκεται η Ιστορία. Η Ιστορία δεν έχει νομοτέλεια, έχει μόνον γεγονότα, που βγαίνουν «το ένα μέσα από την τσέπη του άλλου», σαν σε μια «μαγική» θεατρική παράσταση. Για αυτόν το λόγο, δεν αρκεί να την αφηγούμαστε μόνο, χρειάζεται και να την «σκηνοθετούμε» κάθε φορά, προκειμένου να την εννοήσουμε.

Εικοσάεδρο, 2012, μελάνι σε χαρτί, 144 x 119,7 εκ.