Ανθρωπολογία και παγκόσμια κρίση

ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΗ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

ΕΛΕΑΝΑ ΓΙΑΛΟΥΡΗ (επιμ.), Υλικός πολιτισμός, Η ανθρωπολογία στη χώρα των πραγμάτων, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σελ. 431

Εγκατάσταση του Κώστα Ρουσσάκη, "Η αλήθεια είναι
αγάπη μου ότι δε θυμάμαι τίποτα", Elika Gallery, 
Ομήρου 27, Αθήνα, μέχρι 9/11/2013

Ανθρωπολογία είναι η επιστήμη που ερευνά σφαιρικά και συστημικά τη νοόσφαιρα, δηλαδή τα φαινόμενα της κοινωνικής ζωής. Βασίζεται στη διαφορικότητα η οποία χαρακτηρίζει τον άνθρωπο, σ’ αυτό που ήταν προμετωπίδα στο Μουσείο του Ανθρώπου στο Παρίσι, στο «Μας ενώνουν οι διαφορές μας». H αρχική θέση της, που διατυπώθηκε από τον Diderot το 1774, ήταν: να γνωρίσουμε τις άλλες κουλτούρες, ώστε, με βάση αυτές, να κρίνουμε και να βελτιώσουμε τη δική μας κουλτούρα, με άλλα λόγια, να επέμβουμε στη μοίρα του ανθρώπου.  

Με την παραπάνω θέση θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ανθρωπολογία είναι η πιο αρμόδια επιστήμη για να μελετήσει τη μεγαλύτερη καμπή της ανθρώπινης ιστορίας που βιώνουμε σήμερα και που την αποκαλούμε «κρίση» ή απλά «ύφεση». Γιατί όμως αυτό δεν φαίνεται να συμβαίνει; Γιατί η ανθρωπολογία στο τέλος του 19^ου αι. πέρασε στις αγκάλες της αποικιοκρατίας και στη δεκαετία του 20^ού αι., όταν απηλλάγη από τον εναγκαλισμό αυτόν, περιορίστηκε στον πύργο του ακαδημαϊσμού – ήταν μια χαμένη άνοιξη. Ένα σημαντικό τμήμα της, όμως, που συνοδεύεται και από ένα αντίστοιχο της αρχαιολογίας, έχει στραφεί στη διερεύνηση της κοινωνικο-πολιτισμικής κρίσης με άξονα την πολιτική οικονομία και με βάση τις έννοιες: «δύναμη», «εξουσία», «ιδεολογία» και «αντίσταση».

Η τάση αυτή δεν έχει εμφανιστεί ακόμα στη χώρα μας. Υπάρχουν, εντούτοις, μηνύματα της ανθρωπολογικής άνοιξης και το πιο σημαντικό από αυτά είναι το συλλογικό βιβλίο με επιμέλεια της Ε. Γιαλούρη «Υλικός πολιτισμός». Και μόνο από τον τίτλο του σηματολογεί τη ρήξη με τον ακαδημαϊσμό, ο οποίος διατείνεται ότι «κουλτούρα είναι η διαδικασία διαμόρφωσης σημασιών» και διαγράφει τον υλικό πολιτισμό και την κοινωνική πρακτική.  

Το βιβλίο αυτό προχωρεί ακόμα ένα βήμα, ασκώντας κριτική στο σχίσμα που επέβαλε η νεωτερικότητα ανάμεσα στο πνεύμα και το σώμα, στο υποκείμενο και το αντικείμενο. Σύμφωνα με το σχίσμα αυτό, ο θετικισμός θεωρούσε τα αντικείμενα ως ουδέτερα ή ξένα και περιοριζόταν στην τυπολογική και στατιστική επεξεργασία τους. Αντίθετα, το βιβλίο υποστηρίζει ότι αποτελούν μια ιδιάζουσα γλώσσα, που πρέπει να βρούμε τη σημειωτική της, και ότι περικλείουν κοινωνικές σχέσεις. Δείχνει επίσης τους συναισθηματικούς δεσμούς που συνάπτουμε με αυτά, για παράδειγμα με το φυλαχτό ή με το μονόκλ. Θα προσθέσουμε και τον αρρωστημένο δεσμό που εκδηλώνει η κοινωνία μας με το χρήμα, όπως έδειξε ο G. Simmel. Το σχίσμα αυτό προκάλεσε το οξύτατο πρόβλημα στη γνωσιολογία, για το πώς το νοούμενο υποκείμενο, ο άνθρωπος, μπορεί να συλλάβει τα φυσικά αντικείμενα, αφού αυτά είναι ξένα και άσχετα με το πνεύμα. Πώς νοείται το αντικείμενο, όταν οι δούλοι κατατάσσονται, ως γνωστόν, στα αντικείμενα, ενώ συμβαίνει να αυτοκτονούν κάποιοι εάν χάσουν την περιουσία τους, η οποία ανήκει στα αντικείμενα; Όπως γράφει η Ε. Γιαλούρη, στις Διεθνείς Εκθέσεις των αρχών του 20^ού αι. ανάμεσα στα εκθέματα συμπεριλαμβάνονταν και ιθαγενείς, ως αντικείμενα. Και για να το προχωρήσουμε στην πολιτική της παγκόσμιας κρίσης, στη βιοεξουσία όπως την αποκάλεσε ο M. Foucault, στους καταλόγους των απολύσεων οι υπάλληλοι αντικρίζονται ως αντικείμενα.

Ο «υλικός πολιτισμός» της Ε. Γιαλούρη μας βοηθά να κάνουμε πολλές ανάλογες σκέψεις, όπως η παραπάνω, και ανοίγει το δρόμο να προβληματιστούμε για πολλές ιδέες και φαινόμενα του πολιτισμού μας, με την προοπτική να τα αναθεωρήσουμε στην κατεύθυνση των αξιών του ανθρώπου, πράγμα που συνιστά την ουσιαστική συμβολή της ανθρωπολογίας ως επιστήμης. Επιπλέον, και το πιο σημαντικό, μας βοηθά να στρέψουμε την ανάλυση από το μοντέλο της ιδεολογικής κυριαρχίας στο μοντέλο της πολιτισμικής κυριαρχίας, το οποίο συμπίπτει με την υλική κουλτούρα και μας αποκαλύπτει για παράδειγμα πώς η κοινωνία της κατανάλωσης αύξησε τη συναίνεση, διαλύοντας, ταυτόχρονα, τον κοινωνικό ιστό, τη συλλογικότητα, και αυξάνοντας την κατάθλιψη. Η μελέτη αυτής της διάστασης θα μπορούσε να μας προσφέρει χρήσιμα στοιχεία για το πέρασμα σε μια πιο ανθρώπινη κοινωνία.

Εκτός από την εισαγωγή της Ε. Γιαλούρη, ο «Υλικός πολίτισμός” περιέχει άρθρα νέων ελλήνων ανθρωπολόγων, της Ε. Σολομών, της Κ. Γκουγκουλή, της Ε. Πετρίδου και άλλων, καθώς επίσης και σημαντικών ξένων ανθρωπολόγων, του M. Rowlands, του C. Tilley, του D, Miller και άλλων. Ας ελπίσουμε η άνοιξη αυτή της ελληνικής ανθρωπολογίας να έχει γόνιμη συνέχεια..   

Ο Σωτήρης Δημητρίου είναι ανθρωπολόγος