Εθνική Οργάνωση Κρήτης

Μια ανέκδοτη βρετανική έκθεση για την Αντίσταση στο νησί

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΣΚΑΛΙΔΑΚΗ

Η ιστορία της Κατοχής και της Αντίστασης στην Κρήτη, είναι ένα ιδιαίτερο θέμα με ξεχωριστό ενδιαφέρον: Η τοπική διάσταση, που καθορίζεται από τη γεωγραφική και γεωπολιτική θέση του νησιού, τη διαδικασία εθνικής ενσωμάτωσης του, τις οικονομικές συνθήκες και τις αντίστοιχες σχέσεις και νοοτροπίες, τις προθέσεις των Γερμανών και τα σχέδια των Βρετανών στη Μεσόγειο, επηρεάζει το σχηματισμό και τη δράση των αντιστασιακών οργανώσεων και τον χαρακτήρα της Αντίστασης. Εκτός τους προσωποπαγούς χαρακτήρα των περισσότερων από αυτές τις οργανώσεις, στον μη εαμικό χώρο, στη θέση του αντίπαλου στο ΕΑΜ δεν έχουμε εδώ τον ΕΔΕΣ, αλλά την Εθνική Οργάνωση Κρήτης (ΕΟΚ). Παρά τα όσα γνωρίζουμε ή νομίζουμε πως γνωρίζουμε για αυτήν, η σχετική ιστορική έρευνα δεν έχει φωτιστεί αρκετά.

Βαρύνουσας σημασίας πηγή για την εξέταση των εξελίξεων στην Κρήτη είναι τα βρετανικά αρχεία και ιδιαίτερα τα αρχεία της SOE (Υπηρεσία Ειδικών Επιχειρήσεων), με τις εκθέσεις των πολυάριθμων Βρετανών αξιωματικών, μελών της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής, που ήταν παρόντες στην κατεχόμενη Ελλάδα. Στο παρόν άρθρο παρουσιάζουμε εκτενές απόσπασμα από μια βρετανική έκθεση που εκθέτει συνοπτικά τον σχηματισμό και τη δράση της ΕΟΚ από τη βρετανική σκοπιά. Πρόκειται φυσικά για ένα συγκεκριμένο τεκμήριο, που πρέπει να ειδωθεί κριτικά. Έχει όμως ξεχωριστό ενδιαφέρον για τη συγκρότηση της ΕΟΚ που εμφανίζεται ρητά ως αποτέλεσμα βρετανικής πρωτοβουλίας.

Ο πρώτος λόγος για αυτήν την πρωτοβουλία φαίνεται να είναι η προσπάθεια γεφύρωσης του χάσματος μεταξύ της μοναρχίας και της εξόριστης κυβέρνησης και των τοπικών πολιτικών παραγόντων, απότοκο του παλαιού διχασμού που αναζωπυρώθηκε από την αίσθηση εγκατάλειψης, αν όχι τιμωρίας, με την οποία η Κρήτη βίωσε την τύχη της 5^ης Μεραρχίας[1] και της έκβασης της Μάχης της Κρήτης.  Ο δεύτερος λόγος φαίνεται να είναι η καλύτερη πολιτική αλλά και πρακτική καθοδήγηση εκ μέρους των Βρετανών, αυτών των τοπικών πολιτικών και κοινωνικών παραγόντων που μετατράπηκαν σε αυτόνομους οπλαρχηγούς μετά τη Μάχη της Κρήτης, όπως οι αναφερόμενοι στην έκθεση Μπαντουβάς και Πετρακογιώργης, και η ενσωμάτωσή τους σε μια διαμορφούμενη αντιεαμική παράταξη, με τον τρόπο που σε άλλες περιοχές της χώρας λειτούργησε ο ΕΔΕΣ.[2]

Από την αρχή της δραστηριότητάς της στην Κρήτη, η SOE προσπάθησε να ενοποιήσει, υπό την καθοδήγησή της φυσικά, τις διάσπαρτες μικρές οργανώσεις που είχαν ως επικεφαλής τοπικούς πολιτικούς παράγοντες ή αξιωματικούς. Η άνοιξη του 1942 ήταν μια σημαντική καμπή λόγω της κλιμάκωσης του συμμαχικού σαμποτάζ και συνακόλουθα των πολύ σκληρών γερμανικών αντιποίνων που οδήγησαν στην αδρανοποίηση των μικρών ντόπιων αντιστασιακών οργανώσεων. Σύμφωνα με την τελική επίσημη έκθεση της υπηρεσίας για τη δραστηριότητά της στην Κρήτη, οι «παλιές οργανώσεις» κατέρρευσαν και οι Βρετανοί έσπευσαν να ανασυγκροτήσουν μια νέα, πιο ελεγχόμενη εκδοχή τους. Την 1^η Οκτωβρίου 1942, ο επικεφαλής της Βρετανικής Συμμαχικής Αποστολής στην Κρήτη ταγματάρχης Tom J. Dunbabin, ανακοίνωσε την ίδρυση της ΕΟΚ, που επιτεύχθηκε φέρνοντας σε επαφή παράγοντες από διαφορετικά μέρη της Κρήτης, ενσωματώνοντας την παλιότερη οργάνωση ΑΕΑΚ (Ανωτάτη Επιτροπή Αγώνος Κρήτης) και εξασφαλίζοντας τη συνεργασία των οπλαρχηγών Μπαντουβά και Πετρακογιώργη. Για τους Βρετανούς, η νέα αυτή οργάνωση «ήρθε την κατάλληλη στιγμή», ως εναλλακτική στο αναπτυσσόμενο ΕΑΜ. Τον Μάρτιο του 1943, ο Dunbabin μαζί με τον επικεφαλής του Τομέα Κρήτης της SOE Καΐρου, επίσης ταγματάρχη Jack Smith-Hughes και τους Απόστολο Κατεχάκη και Αριστείδη Καστρινογιάννη επισκέφτηκαν τον πρωθυπουργό Εμμανουήλ Τσουδερό στο Κάιρο, ο οποίος αναγνώρισε εκ μέρους της κυβέρνησης τη νέα οργάνωση και τους τοπικούς στρατιωτικούς αρχηγούς της. Με τη σειρά της, η ΕΟΚ, ως επίσημη αντιστασιακή οργάνωση πλέον, ανταπέδωσε δίνοντας τα διαπιστευτήρια της στην εξόριστη κυβέρνηση και, έστω και εμμέσως, στην μοναρχία αφήνοντας πίσω τις εντάσεις του πρόσφατου παρελθόντος. Όπως σημειώνει με ικανοποίηση ο J. Smith-Hughes, “παρά τις εξελίξεις που θα ακολουθούσαν, και ενάντια στους ατελείωτους ελιγμούς του ΕΑΜ, από εκείνη τη στιγμή, η ΕΟΚ δεν κοίταξε πια προς τα πίσω”.[3]

Τα γεγονότα που αναφέρονται στην έκθεση εκτείνονται περίπου από την άνοιξη του 1943 ως την επόμενη άνοιξη του 1944, οπότε και γράφτηκε.

Το τεκμήριο βρίσκεται στο αρχείο της SOE, στον φάκελο HS 5/671. Το αρχείο αυτό εναπόκειται στα Εθνικά Αρχεία της Μεγάλης Βρετανίας και αντίγραφα των φακέλων που αφορούν την Ελλάδα βρίσκονται στο ΚΕΙΝΕ της Ακαδημίας Αθηνών.

Η οργάνωση Ε.Ο.Κ.

1. Ιστορία

Στην Κρήτη, αντίθετα από την ηπειρωτική Ελλάδα, η  SOE επέλεξε τις επαφές της όχι τόσο με κριτήριο τη δράση αυτών ενάντια στον Άξονα όσο από την αποδοχή τους από την Αυτού Μεγαλειότητα τον ΒΑΣΙΛΕΑ των ΕΛΛΗΝΩΝ και από τον κ. ΤΣΟΥΔΕΡΟ. Απορρίπτοντας τη συνεργασία με το ΕΑΜ και άλλες Δημοκρατικές οργανώσεις, η SOE αποπειράθηκε να εγκαθιδρύσει μια Κεντρική Επιτροπή της Οργάνωσης, της ΕΟΚ, από Κρητικούς, κυρίως αξιωματικούς, personae gratae στην εξόριστη Κυβέρνηση. Μια ανταλλαγή τηλεγραφημάτων μεταξύ των κυρίων αυτών και των ΒΑΣΙΛΕΑ και κ. ΤΣΟΥΔΕΡΟΥ έλαβε χώρα τον Απρίλιο. Αναγνωρίστηκαν τα δικαιώματα των πρώτων στη μισθοδοσία στρατιωτικών και σε προαγωγές και τα μηνύματα των δεύτερων περιγράφτηκαν ως ενδεικτικά «μεγάλης ικανοποίησης και ενθάρρυνσης».

Ενώ η ΕΟΚ σχηματιζόταν, οι αναφορές από το νησί για δράση ενάντια στον Άξονα έδειχναν πως αυτή ήταν έργο είτε των «Κομμουνιστών» είτε Βρετανών αξιωματικών.

Αργότερα τον Ιούλιο, αφού η διακήρυξη του Βασιλιά νωρίτερα εκείνον το μήνα της εξασφάλισε ορισμένους υποστηρικτές και η απόβαση στη Σικελία την ενθάρρυνε αρκετά, η ΕΟΚ άρχισε να δραστηριοποιεί ανταρτικές ομάδες. Ο κύριος διοικητής τους, ΜΠΑΝΤΟΥΒΑΣ, ο οποίος είχε παρακινηθεί να τα σπάσει με τους Κομμουνιστές και να υποστηρίξει τον Βασιλιά, δραστηριοποιήθηκε επικεφαλής 60 ανδρών, και επίσης σχηματίστηκε μια μικρότερη ομάδα υπό τον ΠΕΤΡΑΚΟΓΙΩΡΓΗ.

Οι δραστηριότητες αυτών των ομάδων αρχικά περιορίζονταν στην εκτέλεση Κουισλινγκς, αλλά αργότερα προέκυψε μια σημαντικότερη εμπλοκή. Ο ΠΕΤΡΑΚΟΓΙΩΡΓΗΣ επικεφαλής 40 ανδρών περικυκλώθηκε από 400 Γερμανούς, αλλά κατάφερε να διαφύγει προκαλώντας 11 απώλειες στον εχθρό. Μετά από αυτό η ομάδα διαλύθηκε.

Με το άκουσμα της ιταλικής συνθηκολόγησης, ο ΜΠΑΝΤΟΥΒΑΣ πέταξε μακριά κάθε προφύλαξη και προέβη σε φανερή δράση, σύμφωνα με ορισμένες εκθέσεις επικεφαλής 2.000 ανδρών,[4] συμπεριλαμβανομένων 100 Ιταλών. 20 Έλληνες όμηροι απελευθερώθηκαν και 40 Γερμανοί σκοτώθηκαν ενώ 13 πιάστηκαν αιχμάλωτοι. Η γερμανική αντίδραση ήταν άμεση και σοβαρή – εκτελέστηκαν 500 όμηροι, άλλοι 850 συνελήφθησαν και πολλά χωριά κάηκαν. Ο ΜΠΑΝΤΟΥΒΑΣ και η ομάδα του, μειωμένη σε 21 άνδρες, απομακρύνθηκε από το νησί τον Οκτώβριο.

Κατά τον επόμενο μήνα οι Γερμανοί συνέλαβαν πολλά μέλη της ΕΟΚ, ειδικά στην περιοχή του ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ. Στη δίκη τους, οι ηγέτες προέβαλαν το επιχείρημα πως η οργάνωσή τους στρεφόταν όχι ενάντια στους Γερμανούς αλλά ενάντια στον Κομμουνισμό. Αυτή η κίνηση ήταν επιτυχής και η μεγάλη πλειονότητα των δικαζόμενων αξιωματικών αφέθηκε ελεύθερη.

Έκτοτε, παρά το συνεχιζόμενο μονοπώλιο Βρετανικής υποστήριξης, η ΕΟΚ χάνει σταθερά έδαφος σε σχέση με το ΕΑΜ, αν και μια εύθραυστη ανακωχή έχει ως τώρα συντηρηθεί μεταξύ των δύο οργανώσεων.

2. Πολιτική χροιά

Αν και από όσα μπορούμε να γνωρίζουμε, δεν έχει υπάρξει επικοινωνία της ΕΟΚ με την ηπειρωτική χώρα, η πολιτική της χροιά αντιστοιχεί πολύ με την αντίστοιχη της οργάνωσης του ΕΔΕΣ.

 [...]

Ο Γιάννης Σκαλιδάκης είναι ιστορικός και εκπονεί μεταδιδακτορική έρευνα στο Πάντειο Πανεπιστήμιο για την περίοδο της Κατοχής στην Κρήτη

---

[1] Η 5η Μεραρχία Κρήτης υπέστη βαριές απώλειες στην Αλβανία και μετά την ήττα εγκαταλείφθηκε στην τύχη της στην Αθήνα, με αποτέλεσμα να θεριστεί από τον λιμό του 1941-42.

[2] Για τις αντιλήψεις της κρητικής κοινωνίας απέναντι στο ελληνικό κράτος και τη μοναρχία αλλά και το ρόλο των τοπικών παραγόντων σε σχέση και με τις επαφές με τον βρετανικό παράγοντα, βλέπε Γιώργος Μαργαρίτης, “Ο μεγάλος πόλεμος της Κρήτης”, στα Πρακτικά του συνεδρίου Μέρες του ’43. Η καθημερινή ζωή στην κατοχική Κρήτη, Ηράκλειο, Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, 2012.

[3] Nikos A. Kokonas (επιμ.), The Cretan Resistance 1941-1945. The Official British Report of 1945 together with comments by British Officers who took part in the Resistance, Ρέθυμνο, Γραφοτεχνική Κρήτης, 1992, σ. 159-161.

[4] Το εξωπραγματικό αυτό νούμερο μπορεί να προκύπτει απ’ το ότι ο Μπαντουβάς ισχυριζόταν πως θα μπορούσε να μαζέψει 2.000 άτομα, ενώ σύμφωνα με τον Patrick Leigh Fermor, η δύναμη του ήταν περίπου 160 άτομα. Βλέπε Antony Beevor, Crete – The Battle and the Resistance, Λονδίνο, Penguin Books, 1992, σ. 289.