Τα κριτήρια της κινηματογραφικής γραφής

ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΝΑΚΟΥ

Ο θεωρητικός του κινηματογράφου, Robert Stam, θέτει το ερώτημα κατά πόσο «η τέχνη είναι ένα τιμητικό γνώρισμα που πρέπει να αποδίδεται μόνο σε λίγες ταινίες ή είναι όλες οι ταινίες έργα τέχνης, μόνο και μόνο λόγω της θεσμικά καθορισμένης κοινωνικής τους ιδιότητας;», ενώ ο Arthur Danto υποστηρίζει ότι «ο κόσμος της τέχνης παρέχει ένα θεωρητικό υπόβαθρο, που το επικαλείται ο καλλιτέχνης όταν εκθέτει κάτι ως τέχνη».

Οδηγείται, επομένως, κανείς στο συμπέρασμα, ότι ίσως και να υπάρχουν ορισμένα κριτήρια, σύμφωνα με τα οποία μπορεί κάποιος να δημιουργήσει ένα καλλιτεχνικό προϊόν και εν προκειμένω μια κινηματογραφική ταινία. Η εκκίνηση της συγκεκριμένης προβληματικής έχει καίριο χαρακτήρα, σε μια εποχή που η ψηφιακή τεχνολογία παρέχει τη δυνατότητα για την κινηματογράφηση και το μοντάζ μιας ταινίας με ελάχιστα έξοδα, κάνοντας έτσι το μέσο προσιτό σε ευρύ κοινό, που δεν έχει όμως απαραίτητα την κατάλληλη κατάρτιση.

Η πραγματοποίηση μιας ταινίας δεν αρχίζει και τελειώνει μόνο στην ύπαρξη μιας κάμερας. Πριν πατήσει ο κινηματογραφιστής το «rec», οφείλει να είναι γνώστης τόσο του ίδιου του μέσου, όσο και των συγγενών με αυτό, δηλαδή του θεάτρου, της ζωγραφικής και της φωτογραφίας.

Τα συστατικά της κινηματογραφικής γραφής. Η κινηματογραφική γραφή δεν συνίσταται μόνο στο σενάριο ή μόνο στην κινηματογράφηση των σκηνών. Κατά τον χαρακτηρισμό, άλλωστε, του Vilem Flusser, «ένα σενάριο είναι ένα υβρίδιο, ένα κείμενο για δράμα που προορίζεται για παράσταση». Το σενάριο, επομένως, δεν αποτελεί από μόνο του αυθύπαρκτο είδος. Αντιθέτως, αποκτά ουσία μόνο αν μετουσιωθεί σε ταινία, δηλαδή δεν είναι τίποτε άλλο, παρά μια ιστορία ειπωμένη με εικόνες. Άρα, η κινηματογραφική γραφή είναι ουσιαστικά η αφήγηση μιας ιστορίας με εικόνες, κάτι που σημαίνει ότι είναι απαραίτητη η γνώση των αφηγηματικών μεθόδων του κινηματογράφου, που σχετίζονται βέβαια άμεσα με τη μορφή, καθώς επίσης και την τεχνική.

Γνώση της μορφής. Καταρχήν, ο David Bordwell κάνει μια κρίσιμη παρατήρηση ως προς τη σχέση μορφής και περιεχομένου, καθώς υποστηρίζει ότι δε μπορεί να γίνεται διαχωρισμός μεταξύ των δύο εννοιών και ότι βρίσκονται ουσιαστικά σε άμεση επικοινωνία και αλληλοεξάρτηση, δημιουργώντας ένα αδιαχώριστο όλον. «Πολύ συχνά θεωρείται δεδομένο πως η μορφή ως έννοια είναι το αντίθετο από αυτό που ονομάζεται περιεχόμενο. Αυτή η παραδοχή υπονοεί πως ένα ποίημα ή ένα μουσικό κομμάτι ή μια κινηματογραφική ταινία είναι σαν ένα δοχείο. Ένα εξωτερικό σχήμα, το δοχείο, περιέχει κάτι που θα μπορούσε με την ίδια ευκολία να χωρέσει σε ένα κύπελλο ή σε έναν κουβά. Σύμφωνα με αυτήν την παραδοχή, η μορφή καθίσταται λιγότερο σημαντική από οτιδήποτε υποθέτουμε πως περιέχει», εξηγεί ο Bordwell. Η μορφή, όμως, έχει να κάνει με το κάδρο και με τα στοιχεία εκείνα που το οριοθετούν.

Το  κάδρο. Το κάδρο  ορίζεται από τα εξής στοιχεία: τον φωτισμό, τα σκηνικά, τα κοστούμια και την υποκριτική. Τα τέσσερα αυτά στοιχεία, πέραν του ότι συστήνουν  το κάδρο, αποτελούν και μέσα της κινηματογραφικής αφήγησης. Σε ένα μυθιστόρημα, για παράδειγμα, ο συγγραφέας μπορεί να χρησιμοποιήσει πολλές γραμμές, προκειμένου να εξηγήσει την ψυχολογική κατάσταση του ήρωα, ενώ σε μια ταινία ο κινηματογραφιστής μπορεί να χρησιμοποιήσει τους κατάλληλους φωτισμούς για τον ίδιο σκοπό. Το κάδρο, λοιπόν, παρέχει συγκεκριμένες πληροφορίες, και για το λόγο αυτό ο σκηνοθέτης οφείλει να μην αφήνει στην τύχη τις πληροφορίες που θα επικοινωνήσει στον θεατή, να μην υπάρχουν δηλαδή κάποιες πληροφορίες που βρίσκονται στο κάδρο παρεμπιπτόντως. «Τα πράγματα που δεν έχουν καμία σημασία δεν έχουν θέση στο έργο τέχνης», επισημαίνει ο Rudolph Arnheim.

Γνώση της τεχνικής. «Για να μπορεί ο καλλιτέχνης του φιλμ να κάνει έργα τέχνης, είναι σημαντικό να υπογραμμίζει κάθε φορά συνειδητά τις ιδιομορφίες του μέσου του», υποστηρίζει επίσης ο Arnheim, οι οποίες ιδιομορφίες καθιστούν το φιλμ μορφή τέχνης και όχι απλή αναπαράσταση της πραγματικότητας. Για να υπογραμμίσει όμως ο σκηνοθέτης τις ιδιομορφίες του μέσου, απαραίτητη προϋπόθεση είναι ακριβώς να γνωρίζει το μέσο και την τεχνική του. Ο κινηματογράφος, άλλωστε, είναι η κατεξοχήν τέχνη που αλλάζει μέσω της ραγδαίας τεχνολογικής εξέλιξης. Επομένως, ο κινηματογραφιστής οφείλει να είναι καταρτισμένος πάνω στις ειδικές απαιτήσεις του μέσου και να παρακολουθεί συνεχώς τις εξελίξεις. Ακόμα και ο φακός, για παράδειγμα, που θα επιλεγεί για την κινηματογράφηση μιας σκηνής επηρεάζει ακόμη και ασυνείδητα στη δημιουργία της ατμόσφαιρας της σκηνής.

Το μοντάζ. Τα σκηνικά, τα κοστούμια, οι φωτισμοί, η υποκριτική, είναι στοιχεία που συναντώνται και σε άλλες τέχνες, άρα δεν διαφοροποιούν ουσιαστικά τον κινηματογράφο. Το στοιχείο εκείνο, όμως, που αποτελεί την  ιδιομορφία του μέσου, κατά τη διατύπωση του Arnheim, είναι το μοντάζ, διαδικασία κατά την οποία φτιάχνεται τελικά μια ταινία. «Το μοντάζ μπορεί να ειδωθεί ως ο μεγαλοπρεπής δρόμος που οδηγεί στην τέχνη του φιλμ», υποστηρίζει ο Arnheim, ενώ εξίσου δηλωτική είναι και η ρήση του Πουντόβκιν, ότι «το μοντάζ είναι τα θεμέλια της φιλμικής τέχνης».

Ο ρόλος του θεατή. Ο Bela Bálázs, ήδη από τη δεκαετία του 1930, είχε τονίσει τη γλωσσική φύση του κινηματογράφου, υποστηρίζοντας ότι «οι θεατές θα πρέπει να μάθουν τη γραμματική της νέας τέχνης, τις κλίσεις και τις πτώσεις του κοντινού πλάνου και του μοντάζ», ενώ τρεις δεκαετίες αργότερα ο Metz επιχειρηματολογούσε για την άποψη του περί ύπαρξης κινηματογραφικής γλώσσας. Εφόσον, λοιπόν, ο κινηματογράφος συνιστά μια γλώσσα, για να υπάρξει ως γλωσσικό σύστημα πέραν του πομπού-δημιουργού, του μηνύματος-φιλμ, χρειάζεται και ο δέκτης-θεατής. Ο θεατής είναι συνδημιουργός, επομένως, της κινηματογραφικής γραφής και η κινηματογραφική συνείδηση του κοινού επηρεάζει άμεσα τα κριτήρια της κινηματογραφικής γραφής. Ο Bela Bálázs, πριν παραπάνω από 60 χρόνια, τόνιζε για την ανάγκη εκπαίδευσης του κοινού, σχολιάζοντας ότι, αν κάποιος δε γνωρίζει τον Μπετόβεν ή τον Μικελάντζελο δεν έχει καμιά θέση ανάμεσα σε ανθρώπους με παιδεία, ενώ δεν συμβαίνει το ίδιο αν κάποιος δεν γνωρίζει μια σπουδαία ταινία. Τα κριτήρια, δηλαδή, της κινηματογραφικής γραφής είναι άμεσα συνδεδεμένα με τα κριτήρια της ανάγνωσης.

Ο ρόλος της κριτικής. Η κριτική του κινηματογράφου και ο ρόλος της είναι ένα τεράστιο και ομιχλώδες θέμα, που συνδιαμορφώνει ωστόσο τα κριτήρια της κινηματογραφικής γραφής. Οι κριτικοί του κινηματογράφου επηρεάζουν ένα μεγάλο αριθμό θεατών προτρέποντας ή αποτρέποντάς τους να δουν μια ταινία. Αν επομένως, ένας νέος κινηματογραφιστής θελήσει να κάνει μια πετυχημένη ταινία, πιθανόν να πέσει στην παγίδα να ακολουθήσει τα κριτήρια μιας ταινίας που έχει υμνηθεί από τους κριτικούς. Το ολίσθημα, όμως, του αποπροσανατολισμού της μεγαλύτερης μερίδας των κριτικών είναι ότι σχολιάζοντας μια ταινία στέκονται κυρίως στην ιστορία της ως ιστορία, παραγνωρίζοντας έτσι, ότι η κινηματογραφική αφήγηση είναι ένα σύνολο στοιχείων, που καθιστούν τον κινηματογράφο τέχνη.

Ποιος μπορεί τελικά να κάνει κινηματογράφο; Εν κατακλείδι, στο απλό ερώτημα, «ποιός τελικά μπορεί ή δικαιούται να κάνει κινηματογράφο», ίσως η αφοπλιστικότερη απάντηση (παρότι πολεμήθηκε και συνεχίζεται η πολεμική εναντίον του) να δόθηκε έμπρακτα από τον Andy Warhol, στο ευρύτερο ερώτημα «τι είναι έργο τέχνης». Ο Warhol, με τα περιβόητα Brillo Boxes* του, ούτε λίγο ούτε πολύ διακήρυξε πως οτιδήποτε μπορεί να είναι έργο τέχνης, αν του δοθεί η κατάλληλη ευκαιρία και γίνει αντικείμενο θεωρίας.  Επομένως, η γνώση του μέσου και των επιμέρους στοιχείων του, δεν είναι τα μόνα κριτήρια, καθώς οι θεατές και οι κριτικοί συνδιαμορφώνουν τα κριτήρια της κινηματογραφικής γραφής.

*Brilo Boxes: κουτιά φτιαγμένα από φύλλα κόντρα-πλακέ που εκτέθηκαν σαν κουτιά στο διάδρομο ενός σούπερ μάρκετ στη γκαλερί Stabler της Νέας Υόρκης.

Πηγές:

Arnheim, Rudolph To φιλμ ως τέχνη, Καθρέφτης, Αθήνα, 2008

Bálázs, Bela Η δημιουργική κάμερα, Αιγόκερως, Αθήνα, 1992

Bordwell, David & Thompson, Kristin Εισαγωγή στην Τέχνη του Κινηματογράφου, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 2006

Flusser, Villem H γραφή, Ποταμός, Αθήνα, 2003

Freeland, Cynthia Μα είναι αυτό τέχνη; Πλέθρον, Αθήνα, 2005

Stam, Robert Εισαγωγή στη Θεωρία του Κινηματογράφου, Πατάκης, Αθήνα, 2009³

Ο Δημήτρης Νάκος είναι υποψήφιος διδάκτωρ του Παντείου Πανεπιστημίου, στον τομέα Κινηματογράφος και Φιλοσοφία,  και σκηνοθέτης