Παγκόσμιο ικρίωμα

76 χρόνια από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου

Άποψη της έκθεσης του Στήβεν Αντωνάκου «Οροθετώντας τον χρόνο» στη γκαλερί Citronne. Φωτογραφία Νίκος Μάρκου. 

Της Ευγενίας Κριτσέφσκαγια*

ΒΑΣΙΛΙ ΓΚΡΟΣΜΑΝ, Η κόλαση της Τρεμπλίνκα, μετάφραση Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, εκδόσεις Άγρα, σελ. 134

Ένα από τα βιβλία που έφερα μαζί μου, όταν ήρθα από τη Μόσχα στην Ελλάδα, ήταν το εκπληκτικό βιβλίο του Πολωνού παιδικού συγγραφέα, γιατρού και παιδαγωγού στο Ορφανοτροφείο της Βαρσοβίας, Γιάνους Κόρτσακ, Μάτιας ο Πρώτος. Την ιστορία του μικρού βασιλιά ο Κόρτσακ αφηγείτο στους τροφίμους του Ορφανοτροφείου – λέγεται, ότι ήταν 200 παιδιά στο στρατόπεδο της Τρεμπλίνκα, πριν αποτεφρωθούν όλοι τους στους φούρνους...

Παγκόσμιο ικρίωμα αποκάλεσε ο Γκρόσμαν το στρατόπεδο Τρεμπλίνκα-2, που «...από αυτά που δεν είχε γνωρίσει η ανθρωπότητα ακόμα και τις εποχές της πιο πρωτόγονης βαρβαρότητας μέχρι τις σκληρές μέρες μας».

Το 1944 ο Βασίλι Γκρόσμαν έβγαλε ένα τρομερό, σκοτεινό ντοκουμέντο: Η κόλαση της Τρεμπλίνκα δεν ήταν λογοτεχνία, η λογοτεχνία θα γραφτεί αργότερα, και το μυθιστόρημά του Ζωή και πεπρωμένο κάποιοι θα ονομάσουν Πόλεμος και Ειρήνη του 20 αιώνα. Η Τρεμπλίνκα γράφτηκε στα φρέσκα χνάρια των ασύλληπτων γεγονότων, όταν ζούσαν μάρτυρες, θύτες και θύματα, όσα, δηλαδή, απέμειναν από τη κτηνωδία που διήρκησε 15 ολόκληρους μήνες με φόντο ένα άχαρο πολωνικό τοπίο. Τα μαθηματικά είναι απλά και ανελέητα: μέσα σ΄ αυτούς τους 15 μήνες θανατώθηκαν γύρω στις 800 χιλιάδες άτομα, δηλαδή, 53 χιλιάδες το μήνα ή 1800 την ημέρα... Περισσσότερα θύματα είχε μόνο το Άουσβιτς. Ήταν Εβραίοι, Πολωνοί, Τσιγγάνοι.

Δοκίμιο Τρεμπλίνκα γράφτηκε ειδικά για τη Μαύρη Βίβλο, επιμέλεια της οποίας ο Γκρόσμαν ανέλαβε μαζί με τον Ιλία Έρενμπουργκ στα μέσα του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου και η οποία δεν εκδόθηκε τότε. Εκδόθηκε όμως το 2015, όταν γιορτάζονταν τα 70 χρόνια της μεγάλης Νίκης στον πόλεμο. Με τίτλο Η Κόλαση της Τρεμπλίνκα το δοκίμιο του Γκρόσμαν διένεμαν στη Δίκη της Νυρεμβέργης.

Για τον Γκρόσμαν η μαρτυρία της Τρεμπλίνκα δεν ήταν μόνο θέμα συνείδησης, αλλά και πολύ, πολύ προσωπικό: η μητέρα του εκτελέστηκε στην κατεχόμενη Ουκρανία μαζί με άλλους Εβραίους του γκέτο στις αρχές του πολέμου, το Σεπτέμβρη του 1941, ένα μήνα αφότου ο Βασίλι Γκρόσμαν έφυγε για το μέτωπο ως πολεμικός ανταποκριτής. Την παραμονή της εκτέλεσής της, του έγραψε γράμμα: «Δεν είναι εύκολο να σταματήσω να γράφω: είναι η τελευταία μου κουβέντα μαζί σου, και, αφού στείλω το γράμμα, θα σε αφήσω για πάντα».

Το στρατόπεδο Τρεμπλίνκα-2 ήταν το προσωπικό στοίχημα του Χίμλερ: με άκρα μυστικότητα και με τέλεια μεθοδικότητα εξοντώνονταν εδώ οι κατώτερες ράτσες, πρωτίστως – οι Εβραίοι. Αφανίζονταν οριζόντια και κάθετα: οριζόντια επειδή στη Τρεμπλίνκα κατέφθαναν συρμοί από όλες τις γωνιές της Ευρώπης, και κάθετα, επειδή εξολοθρεύονταν ολόκληρα κοινωνικά στρώματα, ολόκληρες οικογένειες.

Στην απόφαση να μεταφραστεί και να εκδοθεί ένα ξένο βιβλίο πάντα έχει λόγο το τάιμινγκ. Η επιλογή, θέλω να πιστεύω, της Κόλασης της Τρεμπλίνκα του Βασίλι Γκρόσμαν δεν έγινε τυχαία. Στους καιρούς, όταν οι έννοιες του Καλού και του Κακού τίθενται υπό αμφισβήτηση και συχνά αλλάζουν θέσεις, όταν παραποιούνται τα γεγονότα όχι και τόσο μακρινού παρελθόντος με λιγοστούς, αλλά ακόμα ζωντανούς μάρτυρες, όταν ξαναγράφεται η ιστορία και ο αγκυλωτός σταυρός κάνει την θριαμβευτική του εμφάνιση στις κατά τα άλλα δημοκρατικές ευρωπαϊκές χώρες, η Τρεμπλίνκα ξαναχτίζει σιγά σιγά τους φούρνους της.

Ο Γρόσμαν υπενθυμίζει πως οι φούρνοι της Τρεμπλίνκα δεν χτίζονται μόνο με τούβλα και λάσπη, αλλά και με την ένοχη σιωπή:

«...Όλη η γη σωπαίνει, καταπιεσμένη, σκλαβωμένη στην καφετιά ντυμένη συμμορία. Και μόνο κάπου, πολλές χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά, μουγκρίζει το ρωσικό πυροβολικό στη μακρινή όχθη του Βόλγα, σημαίνοντας με επιμονή τη μεγάλη βούληση του ρωσικού λαού για τον μέχρι θανάτου αγώνα της ελευθερίας, αφυπνίζοντας, ενώνοντας στον αγώνα τους τους λαούς του κόσμου... Και άθελά μας θέλουμε για άλλη μια φορά να υποκλιθούμε ενώπιον όσων το φθινόπωρο του 1942, εν μέσω της σιωπής όλου αυτού του τόσο θορυβώδους σήμερα και νικηφόρου κόσμου, μάχονταν στο Στάλινγκραντ στις όχθες του Βόλγα ενάντια στον γερμανικό στρατό, πίσω από την πλάτη του οποίου άχνιζαν και κόχλαζαν ποτάμια αθώου αίματος. Ο Κόκκινος Στρατός – ιδού ποιος εμπόδισε τον Χίμλερ να κρύψει το μυστικό της Τρεμπλίνκα».

Το βιβλίο του Γκρόσμαν δεν είναι για το ράφι της βιβλιοθήκης. Είναι για κομοδίνο, δίπλα στο μαξιλάρι. Για στιγμές δισταγμού και αμφιβολίας, για στιγμές ηθικής χαλάρωσης. Βιβλίο σκληρό, συμπυκνωμένος σε 73 σελίδες πανανθρώπινος πόνος. Σε μετάφραση με απόλυτο σεβασμό στο πρωτότυπο.

Ο κόσμος δεν κάνει να φοβάται τους εξωγήινους, τους οξαποδώ, τους πιθήκους, που θα έρθουν να κυβερνήσουν τον πλανήτη. Οι πίθηκοι έχουν κυβερνήσει τούτο τον πλανήτη ένα φεγγάρι, μόλις μερικές δεκάδες χρόνια πριν. Με τη σιωπή να ευνοεί την έλευσή τους.

«Δεν πρέπει να φρίττουμε με το ότι η φύση γεννάει τέτοια έκφυλα πλάσματα. Δεν είναι λίγα τα εκτρώματα στον φυσικό κόσμο – και κύκλωπες υπάρχουν και δικέφαλα όντα και τα αντίστοιχα πνευματικά τέρατα και θηρία. Το τρομερό είναι κάτι άλλο: Τα τέρατα αυτά, που έπρεπε να βρίσκονται σε απομόνωση, να μελετώνται ως φαινόμενα της ψυχιατρικής επιστήμης, λειτουργούν σε κάποια κράτη οι ενεργοί, δρώντες πολίτες».

Και ο νοών νοείτω.

*Η Ευγενία Κριτσέφσκαγια είναι κλασική φιλόλογος