Μαθαίνοντας από την documenta

ΤΗΣ ΕΛΕΑΝΑΣ ΓΙΑΛΟΥΡΗ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΛΠΙΔΑΣ ΡΙΚΟΥ

Νίκος Αλεξίου, Τα λουλούδια μου για σένα, 1981, υδατοδιαλυτά χρώματα σε χαρτί επικολλημένο σε χαρτόνι, 12,1 x 20,1 εκ.

Μαθαίνοντας από την documenta (Learning from documenta) είναι ο τίτλος ανεξάρτητου διεθνούς ερευνητικού προγράμματος, αντικείμενο του οποίου είναι η μελέτη όψεων της παρουσίας της διεθνούς έκθεσης σύγχρονης τέχνης documenta 14 (2017) στην Αθήνα με παράλληλες αναφορές σε άλλες καλλιτεχνικές, οικονομικές και κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις στην Ελλάδα και διεθνώς. Το ερευνητικό αυτό πρόγραμμα που ξεκίνησε τον Οκτώβριο 2015 αποτελεί αφορμή για σημαντικό μεθοδολογικό πειραματισμό και θεωρητική καινοτομία. Ανθρωπολογικοί τρόποι έρευνας συνδυάζονται με καλλιτεχνικές πρακτικές, ενώ παράλληλα επιχειρείται να ανοίξει διάλογος με ένα ευρύτερο κοινό  μέσω του Παρατηρητηρίου Τεχνών της Αθήνας, μιας πλατφόρμας δημόσιου διαλόγου πάνω σε επίκαιρα θέματα τέχνης, πολιτισμού και πολιτικής· ο διάλογος αυτός αρθρώνεται γύρω από στρογγυλές τράπεζες και άλλες ποικίλες συζητήσεις και δράσεις, τη διοργάνωση ομάδων αναγνώσεων και εργαστηρίων, καθώς και μέσω της έκδοσης ενός φανζίν.

H documenta 14 Μαθαίνοντας από την Αθήνα (τίτλος εργασίας) / Learning from Athens (working title), αποτέλεσε ένα μείζον πολιτιστικό γεγονός με σημαντικές πολιτικές και οικονομικές παραμέτρους για την Ελλάδα σε μια ιδιαίτερα ευαίσθητη συγκυρία. Και ενώ οι πολλοί συμμετέχοντες στην έκθεση επιχείρησαν να μάθουν από τη λεγόμενη Αθήνα της κρίσης, στόχος του ερευνητικού προγράμματος υπήρξε και συνεχίζει να είναι να μάθει από την documenta: καλλιτέχνες, ανθρωπολόγοι, ιστορικοί και θεωρητικοί της τέχνης και άλλοι εκπρόσωποι των ανθρωπιστικών, κοινωνικών, και πολιτικών σπουδών που ζουν στην Ελλάδα και στο εξωτερικό ανταλλάσσουν γνώσεις και εργαλεία προκειμένου να διερευνήσουν τις δυναμικές που προέκυψαν και συνεχίζουν να προκύπτουν και να διαμορφώνονται από την παρουσία του μεγάλου αυτού θεσμού σύγχρονης τέχνης στα συγκεκριμένα τοπικά, ιστορικά και κοινωνικοπολιτικά συμφραζόμενα.

H διερεύνηση αυτή αποκτά ιδιαίτερη σημασία σε μια χώρα, οι πολιτισμικές πολιτικές της οποίας έχουν κατά κύριο λόγο εστιάσει την προσοχή τους στην αρχαία ελληνική τέχνη και κληρονομιά παραμελώντας συχνά τη σύγχρονη τέχνη, η οποία ως επί το πλείστον στηρίζεται από ιδιωτικούς θεσμούς και ιδιώτες. Η εικόνα μιας χώρας σε κρίση έχει ήδη επηρεάσει με παράδοξο τρόπο τη σύγχρονη καλλιτεχνική παραγωγή, καθιστώντας οτιδήποτε made in Greece ελκυστικότερο στο διεθνές κοινό στο πλαίσιο της πολιτικής στροφής της τέχνης. Καθώς η documenta έλαβε χώρα κατά το ήμισυ στην Αθήνα, η ελληνική σκηνή σύγχρονης τέχνης φάνηκε να μετακινείται, έστω και συγκυριακά, από την περιφέρεια στην κεντρική σκηνή του διεθνούς κόσμου της τέχνης. Άρα, ο τρόπος με τον οποίο η παρουσία ενός θεσμού διεθνούς εμβέλειας επηρεάζει την τοπική παραγωγή όσο και τις πολιτισμικές πολιτικές μακροπρόθεσμα αναδεικνύεται ως ένα κεντρικό διακύβευμα.

Η documenta, με έδρα της το Κάσσελ της Γερμανίας, συνδέεται με τη μεταπολεμική αναδόμηση της χώρας, αλλά και γενικότερα με την μεταπολεμική τάξη πραγμάτων στην Ευρώπη και διεθνώς. Μια έρευνα με θέμα την παρουσία ενός τέτοιου πολιτιστικού θεσμού στην Αθήνα της κρίσης, δεν μπορεί παρά να λάβει υπόψη του μια σειρά ιστορικών, οικονομικών, κοινωνικών και πολιτισμικών παραμέτρων, που έχουν συνδιαμορφώσει αφενός πολιτικές ήπιας διπλωματίας, αφετέρου σχέσεις και συσχετισμούς δύναμης στη μεταπολεμική Ευρώπη, καθώς και σε διαχωρισμούς όπως π.χ. σε Βορρά και Νότο, Ανατολή και Δύση.

Αποφασίζοντας να εστιάσει την προσοχή της στην έννοια της ‘μάθησης’, η documenta 14 παροτρύνει σε στοχασμό που αφορά τις διαδικασίες γνώσης, επομένως και εξουσίας, που συμβαίνουν στην καρδιά της καλλιτεχνικής παραγωγής.  Ορισμένα από τα ερωτήματα που προκύπτουν είναι τα εξής: Ποιες είναι οι ηθικές και πολιτικές παράμετροι της μάθησης από τον άλλο, με τον άλλο, ή και ενάντια σ’ αυτόν; Ποιες είναι οι διαδικασίες και οι συσχετισμοί που οδηγούν στην απόφαση να καταστεί μια πόλη αντικείμενο ή υποκείμενο έκθεσης, παρατήρησης, μάθησης ή διδασκαλίας και τι αντιδράσεις προκαλεί η στροφή της ματιάς ενός παγκόσμιου θεσμού σύγχρονης τέχνης σε μια πόλη σε κρίση και η επιθυμία του να μάθει από αυτή; Πώς αποτιμάται η σημασία των όσων συμβαίνουν επί τόπου; Μέσα από ποιες διαδικασίες και στρατηγικές μάθησης η τέχνη (θα έπρεπε να) σχετίζεται με την κοινωνία και με ποιους τρόπους να δημιουργεί το κοινό της; Πού και πώς συνομιλούν καλλιτεχνικές και ακαδημαϊκές διαδικασίες μάθησης και γνώσης και σε ποιο είδος εξελίξεων διεθνώς εντάσσονται; Τέλος, τί μπορεί να προσφέρει η διασταύρωση ανθρωπολογίας και τέχνης στη μεθοδολογική και θεωρητική πραγμάτευση των παραπάνω ερωτημάτων;

Οι δραστηριότητες της ομάδας Μαθαίνοντας από την documenta βασίζονται σε εμπεριστατωμένη γνώση της ιστορίας της documenta τις τελευταίες δεκαετίες, του ευρύτερου τοπίου της σύγχρονης τέχνης, και των θεωρητικών συζητήσεων αιχμής που εκτυλίσσονται στο κέντρο ή στις παρυφές του. Η ομάδα επενδύει χρόνο, σκέψη και προσπάθεια σε μια ερευνητική και ταυτόχρονα δημιουργική διαδικασία: διαλεγόμενη με τη διεθνή βιβλιογραφία και τις τρέχουσες καλλιτεχνικές πρακτικές, επιθυμεί την εκ του σύνεγγυς και εις βάθος κριτική κατανόηση της documenta 14.  Ως εκ τούτου,  αποστασιοποιείται από στερεότυπα ή προκαταλήψεις που τάσσονται συλλήβδην και εκ των προτέρων υπέρ ή κατά της.

Το ενδιαφέρον της ομάδας Μαθαίνοντας από την documenta έχει επικεντρωθεί στην επιτόπια έρευνα με συμμετοχική παρατήρηση, τη γνωστή ανθρωπολογική μέθοδο, ενώ παράλληλα βρίσκονται σε εξέλιξη καλλιτεχνικά πρότζεκτ. Η ομάδα έχει παρακολουθήσει συστηματικά τις εκδηλώσεις της documenta, συνομίλησε με μέλη του κόσμου της τέχνης εντός και εκτός Ελλάδος, εντός και εκτός documenta, με το κοινό της documenta, αλλά και με όσους αδιαφόρησαν ή αντέδρασαν σε αυτή. Συνεχίζει να συλλέγει ερευνητικό υλικό, οπτικοακουστικό υλικό, σχετικά δημοσιεύματα, καθώς και πληροφορίες για την ιστορία και την κοινωνικοπολιτική δράση του θεσμού συνολικά.

Η έρευνα της ομάδας συνεχίζεται και μετά το κλείσιμο της έκθεσης, επιχειρώντας να αποτυπώσει μεταγενέστερες αντιδράσεις και συνέπειες της παρουσίας του μεγάλου αυτού θεσμού τέχνης στην καλλιτεχνική σκηνή και γενικότερα στην πόλη της Αθήνας, όπως και, ευρύτερα, στην πολιτιστική πολιτική. Στο πλαίσιο αυτό, η ομάδα Μαθαίνοντας από την documenta οργανώνει πενθήμερη δημόσια εκδήλωση από τις 4 ως τις 8 Οκτωβρίου με στόχο να αποτιμήσει την έως τώρα ερευνητική της δραστηριότητα, αλλά και να αναδείξει ζητήματα που προέκυψαν κατά τη διάρκεια της έκθεσης και συνεχίζουν να απασχολούν μετά τη λήξη της. Η εκδήλωση θα περιλαμβάνει: α) παράλληλα πρωινά εργαστήρια για περιορισμένο αριθμό συμμετεχόντων· β) ομιλίες, παρεμβάσεις και συζητήσεις, ανοιχτές στο κοινό, που θα πραγματοποιηθούν το απόγευμα και το βράδυ των ίδιων ημερών. Οι θεματικές που θα συζητηθούν θα αφορούν, μεταξύ άλλων, τις αντιδράσεις στην επιθυμία της documenta 14 «να μάθει από την Αθήνα»· το διεθνές καλλιτεχνικό ενδιαφέρον για τα νέα και αρχαία ερείπια· την έννοια των «βαρβάρων» σε εκθέσεις σύγχρονης τέχνης· τις σχέσεις μεταξύ διεθνών και τοπικών θεσμών τέχνης και το ρόλο τους στην διαμόρφωση πολιτιστικής πολιτικής· την πόλη ως αντικείμενο επιμελητικών πρακτικών, το μέλλον της καλλιτεχνικής σκηνής της Αθήνας· εθνογραφικά και κοινοτικά πρότζεκτ μεταξύ τέχνης και ανθρωπολογίας· το χιούμορ ως καλλιτεχνική και ερευνητική πρακτική· τον ρόλο του αρχείου, των δημοσιεύσεων και του κουήρ στοχασμού στη σύγχρονη τέχνη, κ.ά.

Mε την εκδήλωση αυτή, καθώς και με δημοσιεύσεις που πρόκειται να ακολουθήσουν, η ομάδα πραγματώνει τον αρχικό της στόχο που είναι η συνδυαστική μελέτη των τρόπων με τους οποίους λειτουργεί η θεσμική πραγματικότητα της τέχνης σε παγκόσμιο επίπεδο, τα ζητήματα που ανακύπτουν από τη μετακίνηση ενός σημαντικού φορέα της εκτός των δυτικοευρωπαϊκών κέντρων σύγχρονης τέχνης, καθώς και τα νέα αφηγήματα και κριτικά ιδιώματα που αναπτύσσονται με αφορμή το συγκεκριμένο γεγονός. Ταυτόχρονα, η ομάδα Μαθαίνοντας από την documenta επιδιώκει να συμβάλει στη διαμόρφωση της μετά την documenta κατάστασης στο χώρο των τεχνών στην Ελλάδα: το πρόγραμμα που έχει προτείνει αναμένεται να λειτουργήσει τόσο ως αποτύπωση της ιστορίας μιας περιόδου, ενώ το forum δημοσίου διαλόγου που έχει εγκαινιάσει, το Παρατηρητήριο Τεχνών της Αθήνας αναμένεται να λειτουργήσει από εδώ και στο εξής ως τόπος συνομιλίας και επεξεργασίας νέων ιδεών και πρακτικών.

Η πενθήμερη εκδήλωση στηρίζεται οικονομικά από το Ίδρυμα Rosa Luxemburg και το Ίδρυμα Ι.Φ. Κωστόπουλου, ενώ επίσης λαμβάνει στήριξη από το Νορβηγικό Ινστιτούτο, το Ολλανδικό Ινστιτούτο και τη Βρετατινή Αρχαιολογική Σχολή. Το ερευνητικό πρόγραμμα συνολικά είναι μια πρωτοβουλία του TwixtLab και στηρίζεται από το τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και το Εργαστήριο Ανθρωπολογικής Έρευνας του Παντείου Πανεπιστημίου και την Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών.

Σύνδεσμοι:

Facebook: Learning from documenta – Closing event

Μαθαίνοντας από την documenta: <http://learningfromdocumenta.org>

ΤwixtLab: https://twixtlab.wordpress.com

Η Ελεάνα Γιαλούρη (Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών) και η Ελπίδα Ρίκου (Τμήμα Θεωρίας και Ιστορίας της Τέχνης, Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, TwixtLab), είναι συντονίστριες του προγράμματος Μαθαίνοντας από την documenta