21/9/13

Πολιτισμός και πολιτική στην κρίση

ΤΟΥ ΦΟΙΒΟΥ ΓΚΙΚΟΠΟΥΛΟΥ

Νίκος Παπαδόπουλος, άτιτλο, μολύβι και μελάνι σε χαρτί, 
Από την ατομική έκθεση Κήπος / Ζεν στη γκαλερί Α.Δ.
Τα τελευταία χρόνια η ελληνική κοινωνία περνά αναμφίβολα μια βαθιά κρίση. Και το να δηλώνεις απλά ότι αυτή είναι κρίση ανάπτυξης και εξέλιξης, κινδυνεύει να χαρακτηριστεί κάτι το αφηρημένο. Θα πρέπει να συνειδητοποιήσουμε την ιστορική περίοδο που συνδυάζεται άμεσα με την πραγματικότητα: μια ανάπτυξη όπως η δική μας δύσκολη ως ανύπαρκτη, ανισομερής, ανάμεσα σε στιγμές τυχαίας έξαρσης και διαρκούς συμπίεσης, χωρίς μια πολιτική καθοδήγηση σταθερή και ικανή προβλέψεων και προγραμματισμού, μέσα σ’ ένα ισχνό θεσμικό πλαίσιο, σε ένα διεθνές περιβάλλον με διαρκείς και ποικίλες ανακατατάξεις, μπορεί να προσλάβει, σε πρακτικό επίπεδο, τη μορφή εκφυλισμού και κατάρρευσης. Αυτό είναι το συγκεκριμένο πρόβλημα που, μέσα από τον ΣΥΡΙΖΑ, οι συνεπείς προοδευτικές και αριστερές δυνάμεις αγωνίζονται να καταγράψουν και που οι διανοούμενοι προσπαθούν να αντιμετωπίσουν, αρνούμενοι τις άνετες και ραφινάτες σχηματοποιήσεις. 
Ένας από τους τρόπους που έχει σήμερα στη διάθεσή του ο διανοούμενος να φανεί σοβαρά δεσμευμένος και όχι μόνο στα λόγια, είναι να θυμάται ότι η τύχη εκατομμυρίων ανθρώπων –που ελάχιστα προστατεύονται από την οικονομική, πολιτική, θεσμική, διοικητική και πολιτισμική κατάρρευση- δεν αποτελεί, και δεν πρέπει να αποτελεί, θέμα κομψών ιδεολογικών τεχνασμάτων. Στη σημερινή κρίση, είναι αναγκαίο να μην ξεχνάμε τους τελικούς στόχους της πολιτικής μας δράσης και σκέψης, μ’ άλλα λόγια την εδραίωση μιας αληθινής δημοκρατίας και τον παραγκωνισμό των μεγάλων οικονομικών και κοινωνικών αντιθέσεων. Ακριβώς προς αυτούς τους τελικούς, δύσκολους, μακρινούς στόχους, είναι απαραίτητο να στρέψουμε τη σκέψη μας, με μεγαλύτερη τόλμη και ελαστικότητα πνεύματος, πάνω στα προβλήματα περιεχομένου που βάζει η ίδια η πραγματικότητα.

Γενική αντίληψη, από την άλλη μεριά, είναι ότι τα φαινόμενα αυτά αφορούν και την πολιτισμική μας ζωή. Παρατηρείται πράγματι τα τελευταία χρόνια, μια βαθιά κρίση και της «κοινωνικής» κουλτούρας. Πέρα όμως από κάθε σχηματοποίηση, θα πρέπει να συμφωνήσουμε στο τι εννοούμε με τον όρο «κοινωνική» κουλτούρα: το πλαίσιο περιγράφεται από τον γραπτό και προφορικό λαϊκισμό-εκχυδαϊσμό, τη γλωσσική σύγχυση, την άμορφη επικάλυψη διαφορετικών μεθόδων και απαιτήσεων, την ικανοποίηση από ελλιπή και ανακριβή πληροφόρηση, την αλλοίωση της πραγματικότητας και των εννοιών, κύρια χαρακτηριστικά της «πασοκικής» και «νεοδημοκρατικής» κουλτούρας.
Βρισκόμαστε μπροστά σε μια κατάσταση όπου είναι εξαιρετικά δύσκολο να προσανατολιστούμε στο παρόν και να προγραμματίσουμε το μέλλον, χωρίς την ανάγκη να αναμετρηθούμε μ’ αυτά τα φαινόμενα και να αποκομίσουμε τις απαραίτητες ενδείξεις. Δεν χωρά αμφιβολία ότι πολλά μεθοδολογικά ερωτήματα, πάνω στους κινδύνους και τις άνισες και ακρωτηριασμένες δυνατότητες ανάπτυξης μιας χώρας σαν τη δική μας, είχαν εντοπιστεί εδώ και καιρό από την αριστερά, όταν ακόμη ήταν δυνατόν να μεθοδευτεί ένα συνολικό μοντέλο σύγχρονης οικονομικο-κοινωνικής ανάπτυξης.
Σήμερα, μπορούμε να πάρουμε χρήσιμα μαθήματα: αν αληθεύει ότι η πολιτική «αρχίζει όταν μπαίνουν στο χορό εκατομμύρια ανθρώπων», αυτόματα δεν ισχύει το ίδιο για την πολιτική παιδεία. Αξία, η τελευταία, που δεν ανήκει αποκλειστικά σε κανέναν. Μπορεί να συμβεί, και σε μας συνέβη, μια μαχητική μειοψηφία να δει αυτό που μια μεγάλη δύναμη δεν είναι σε θέση να διακρίνει, και να κατανοήσει αυτό που μια μεγάλη δύναμη δεν έχει ακόμη αφομοιώσει. Για τον λόγο αυτό, είναι αναγκαία η πολιτική και η πνευματική διαπαιδαγώγηση: για να κρατά ζωντανή τη διαλεκτική των ιδεών, την έγκαιρη   διακίνηση των εκτιμήσεων, των προτάσεων, των εμπειριών.
Αντίθετα, διαπιστώνουμε ότι πολιτικοί κατακερματισμοί και δογματικές ιδεολογικές προκαταλήψεις, πολλές φορές εμπόδισαν τη ροή των ιδεών, την έγκαιρη και ουσιαστική ανάπτυξη της σκέψης και της δράσης, την επεξεργασία, σε τελευταία ανάλυση, της ίδιας της ιδέας της δημοκρατίας. Στις μέρες μας, επιχειρούμε να στρέψουμε τις προσπάθειές μας όχι σε ένα στείρο συμβιβασμό, αλλά στην κατάκτηση των πιο υψηλών στόχων.
Τι μπορούν να προσφέρουν, σήμερα και αύριο, οι άνθρωποι του πνεύματος σ’ αυτή την κρίση; Είναι γεγονός ότι η διανόηση είχε ένα πολιτικό και κοινωνικό περιεχόμενο, είχε πάντα επιδράσεις στην κοινωνία και, βέβαια, ήταν στενά δεμένη μαζί της. Γνωρίζουμε επίσης ότι ένας διανοούμενος δεν αρκεί να κάθεται σπίτι του, με το κεφάλι ανάμεσα στα χέρια και να σκέφτεται, για να τον χαρακτηρίσουμε ξεπερασμένο και αντιπαραγωγικό όπως, φυσικά, δεν αρκεί ο διανοούμενος να πηγαίνει παντού, να δηλώνει τη συμμετοχή του και να παίρνει τον τίτλο του δραστήριου. Το πραγματικό πρόβλημα βρίσκεται στο τι ακριβώς εννοούμε ως πολιτισμική δραστηριότητα και τι αυτή παράγει.
Ειπώθηκε πως ούτε η πολιτική μπορεί να ικανοποιηθεί από την εξουσία, ούτε ο πολιτισμός από την απελευθέρωση από την εξουσία. Πράγματι, η κρίση του ελληνικού πολιτισμού είναι και εσωτερική κρίση πολιτικού προσανατολισμού, ενώ η κρίση της πολιτικής είναι και κρίση πολιτισμικής συνείδησης. Προσοχή όμως στις εύκολες λύσεις και τους εξωγενείς χαρακτηρισμούς. Το να λέμε, για παράδειγμα, ότι τα πολιτισμικά κινήματα έχουν προοδευτική κατεύθυνση, άρα είναι και παραγωγικά, είναι αφηρημένο και τελείως ανεπαρκές. Παραμένει το πρόβλημα των πραγματικών αποτελεσμάτων, κι αυτά δεν καθορίζονται εκ των προτέρων με βάση διάφορες προκαταλήψεις. Αν υπάρχει σήμερα μια αξία «διαφωτισμού», αυτή πρέπει να είναι η αντίθεσή μας στις προκαταλήψεις.
Υπογραμμίστηκε επίσης ότι ο διαχωρισμός ανάμεσα στην πολιτική και τον πολιτισμό, πρέπει να χαρακτηριστεί αντιδραστικός, παραμένει όμως το πρόβλημα να ανακαλύψουμε το «ιδιαίτερο» της πολιτικής και του πολιτισμού. Χρόνια τώρα μιλάμε γι’ αυτό και διαρκής υποχρέωση της προοδευτικής διανόησης είναι η κριτική ανακάλυψη και εμβάθυνση των πραγματικών συνθηκών.
Γνωρίζουμε καλά ότι αν η διανόηση αποκτήσει έναν παθητικό ρόλο, αν ο διανοούμενος περιοριστεί στο να επεξεργάζεται το λόγο, τα ενδιαφέροντα και τις στρατηγικές της πολιτικής,  όσο κι αν είναι ευγενική η πρόθεσή του, ο τρόπος δράσης του εκμηδενίζεται και μαζί η πολιτική αξία της ίδιας της διανόησης. Θα πρέπει να καταστήσουμε τη διανόηση μαχητική και ελεύθερα κριτική για να δούμε τι είναι σε θέση να παράγει. Εξάλλου, στην Ελλάδα σήμερα υπάρχει τόση α-κριτική διανόηση, ικανή να καθησυχάσει αυτούς που φοβούνται τις διαβρωτικές παρορμήσεις της σκέψης. 

Δεν υπάρχουν σχόλια: