Συνέντευξη με τον Αχμέτ Ινσέλ

   

Στρατός και πολιτική

  Υπό το φως του φιλελεύθερου πολιτικού Ισλάμ 

-Τι σας οδήγησε να χαρακτηρίσετε στο βιβλίο σας, τον τουρκικό στρατό ως «πολιτικό κόμμα» και «κοινωνική τάξη»;

-Ο τουρκικός στρατός κατέχει εντός του τουρκικού πολιτικού συστήματος μια θεσμική εξουσία παρέμβασης και ελέγχου. Τα όργανα και τα μέσα αυτής της εξουσίας καθιερώθηκαν σταδιακά μετά τα πραξικοπήματα του 1960 και 1980. Με το σύνταγμα του 1982, ο τουρκικός στρατός έγινε ο βασικός πρωταγωνιστής ενός συστήματος που μπορούμε να ονομάσουμε Κράτος εν κράτει: πρόκειται για τις αρμοδιότητες του περίφημου Εθνικού Συμβουλίου Ασφάλειας. Μόνο μετά τις μεταρρυθμίσεις, εν όψει της ένταξης της χώρας στην ΕΕ,  η παρεμβατικότητα και ο έλεγχος που ασκούσε ο στρατός στην πολιτική ζωή περιορίστηκαν σημαντικά.

Παράλληλα με τον ενεργό πολιτικό του ρόλο, ο τουρκικός στρατός είχε συγκροτηθεί σαν μια κλειστή κοινωνική ομάδα που ζει αναδιπλωμένη στον εαυτό της. Άλλωστε η μεγάλη πλειοψηφία των στρατιωτικών κατοικεί οικογενειακά σε συγκροτήματα κατοικιών, ειδικά για στρατιωτικούς, και η κοινωνικότητά τους περιορίζεται κυρίως στις εκδηλώσεις των λεγόμενων «εστιών του στρατού» που τους προσφέρουν ταυτόχρονα, εκτός από την ασφάλεια της «συγκατοίκησης» και μια μεγάλη γκάμα παροχών. Σήμερα οι στρατιωτικοί δεν είναι πλέον παρόντες στην καθημερινή ζωή, στη ζωή της γειτονιάς.

-Η κοινή γνώμη θεωρεί δικαιολογημένα ενισχυμένο το ρόλο του στρατού στην πολιτική ζωή;

-Υπάρχει ακόμα μεγάλη εμπιστοσύνη προς το στρατό που ωστόσο ξοδεύεται από τις διαδοχικές αποκαλύψεις μιας πλειάδας δικαστικών παραπομπών για προετοιμασία πραξικοπήματος, τρομοκρατίας και άλλων συναφών δραστηριοτήτων… Η κυβέρνηση του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) μοιάζει αποφασισμένη να περιορίσει το πεδίο πολιτικής παρέμβασης του στρατού. Όμως η αντιπολίτευση της άκρας δεξιάς και του Λαϊκού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος (CHP), θεωρούν το στρατό, το μεν πρώτο κόμμα, ως ανάχωμα απέναντι στις κουρδικές αποσχιστικές τάσεις, το δε δεύτερο, τροχοπέδη απέναντι στο πολιτικό Ισλάμ. Η συνέχεια του ένοπλου αγώνα από το PKK αποτελεί σήμερα την κύρια δικαιολογία για τα έκτακτα προνόμια που διατηρεί ο στρατός.

-Εκτιμάτε πως ο εκδημοκρατισμός της πολιτικής ζωής στην Τουρκία προσκρούει στον κουρδικό ένοπλο αγώνα;

-Πρόκειται για το μείζον ζήτημα στη σημερινή Τουρκία. Αν θα θέλαμε να μεταφέρουμε τις αναλογίες στο ελληνικό έδαφος, φανταστείτε ως (απευκταίο) παράδειγμα 30 νεκρούς οπλίτες και αξιωματικούς σε μάχες, επιθέσεις ή παγιδευμένα χτυπήματα τους πρώτους μήνες και την άνοιξη της φετινής χρονιάς, και κατά συνέπεια τις νεκρώσιμες ακολουθίες να περιφέρονται τραγικά στις τέσσερις γωνιές της Ελλάδας. Σκέφτομαι λοιπόν πως σ’ αυτές τις συνθήκες η συζήτηση για τον εκδημοκρατισμό θα είχε γρήγορα πνιγεί μέσα στα εθνικιστικά προτάγματα και τους λόγους για την εθνική ασφάλεια. Γιατί όταν η ασφάλεια προέχει η δημοκρατία υποχωρεί.

-Πως εξηγείτε το γεγονός ότι μέχρι το 2000 περίπου ο τουρκικός στρατός αντιπροσώπευε ένα σταθερό παράγοντα εκδυτικισμού της πολιτικής, ενώ σήμερα το κυβερνών AKP, ένα μετριοπαθές ισλαμικό κόμμα, προτάσσει τον ευρωπαϊκό δρόμο της χώρας και τον περιορισμό του ρόλου του στρατού;

-Οι ρόλοι έχουν εν μέρει αντιστραφεί, επειδή οι παλαιοί ισλαμιστές έχουν σήμερα γίνει η νέα τουρκική αστική τάξη και επιθυμούν να διοικήσουν τη χώρα «εξομαλύνοντας»  το σύστημα προς την κατεύθυνση μιας συντηρητικής δημοκρατίας, κατά το πρότυπο του αμερικανικού ρεπουμπλικανισμού. Ο τουρκικός στρατός, και ένα μεγάλο μέρος των κεμαλιστών εκλαμβάνουν την άνοδο αυτού του νέου στρώματος ως απειλή για τη δική τους θέση στο στερέωμα της φυσικής πρωτοπορίας του έθνους. Και ακόμη, αντιμετωπίζουν την ΕΕ σαν μια υπερεθνική εξουσία που αμφισβητεί μερικές από τις ιερές αρχές του κεμαλικού ρεπουμπλικανισμού, όπως για παράδειγμα τη μοναδικότητα του έθνους, τον ακραίο συγκεντρωτισμό, την υπεροχή των συμφερόντων του κράτους απέναντι στα κοινωνικά αιτούμενα και άλλα παρόμοια... Για την ώρα, η νέα συντηρητικο-φιλελεύθερη παράταξη αισθάνεται πιο κοντά στις αντίστοιχες ευρωπαϊκές, ακόμα και όταν αυτές οι τελευταίες δεν επιθυμούν να την αποδεχτούν στους κόλπους τους.

-Το κυβερνών κόμμα (AKP) με την πρόθεσή του να περιστείλει τις πολιτικές παρεμβάσεις του στρατού και να προβάλλει την ευρωπαϊκή προοπτική της Τουρκίας παρουσιάζεται σαν ένα σύγχρονο αλλά και ταυτόχρονα και σαν ένα ισλαμικό κόμμα. Πως ερμηνεύετε αυτή την παράδοξη συμφιλίωση; Μήπως εδράζεται σε μια πρόθεση σύζευξης του τουρκικού λαού με το ιστορικό του παρελθόν;

-Το AKP είναι ένα κόμμα που προσδιορίζεται ως συντηρητικό-δημοκρατικό, αλλά ουσιαστικά ανήκει στο νεοφιλελεύθερο ρεύμα. Υποστηρίζει το φιλελευθερισμό στο οικονομικό πεδίο, πρεσβεύει την ταχεία ενσωμάτωση της Τουρκίας στους όρους της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας, πιστεύει στον αναπτυξιακό ρόλο των μηχανισμών της αγοράς, στην είσοδο της Τουρκίας στην ΕΕ, την οποία εκλαμβάνει πρωτίστως ως κοινή αγορά κ.ά. Τα κοινωνικά στρώματα πάνω στα οποία στηρίζεται είναι, κατά κύριο λόγο, η μικρή και μεσαία αστική τάξη, η βιομηχανία των επαρχιακών πόλεων, οι έμποροι. Πρόκειται άλλωστε για ένα συντηρητικό κόμμα και, ως τέτοιο, είναι φυσικό να βασίζεται πάνω στις κυρίαρχες συντηρητικές αξίες της κοινωνίας. Καθώς μάλιστα, στην Τουρκία η κυρίαρχη θρησκεία είναι το σουνιτικό Ισλάμ, το AKP εκφράζει αυτό ακριβώς το μουσουλμανικό δόγμα, όπως ακριβώς και το Ρεπουμπλικανικό Κόμμα των ΗΠΑ στηρίζεται στον προτεσταντισμό και η ελληνική δεξιά στις συντηρητικές αρχές της ορθόδοξης εκκλησίας. Δεν είναι σωστό να χαρακτηρίζουμε το AKP θεοκρατικό κόμμα. Είναι απλά συντηρητικό. Και είναι απολύτως φυσικό ο συντηρητισμός να μη διατυπώνεται με τον ίδιο τρόπο σε ένα καθολικό, ένα ορθόδοξο ή ένα ινδουιστικό περιβάλλον. Δεν χωρά αμφιβολία πως το AKP δεν είναι περισσότερο θεοκρατικό από τους βαυαρούς χριστιανοσοσιαλιστές της Γερμανίας, εκτός από την καταπληκτική ομοιότητα στο συντηρητισμό που υποστηρίζουν αμφότεροι.

Πάντως, η διεξαγωγή της μάχης του εκδημοκρατισμού απαιτεί και την καταπολέμηση του συντηρητισμού. Το πρόβλημα είναι πως, στην Τουρκία, εκείνοι που αυτοπροβάλλονται ως δημοκράτες, αποδεικνύονται συχνά ελιτιστές και αυταρχικοί. Έτσι λοιπόν το AKP συμπληρώνει εύκολα το κενό με τις δημοκρατικο-συντηρητικές θέσεις του.

Όσο για τις εκείνους που βλέπουν την επανένταξη της θρησκείας στην πολιτική ως τη σύζευξη με το οθωμανικό παρελθόν, δεν πιστεύω πως έχουν δίκιο. Η επαναφορά οφείλεται στην ύπαρξη μιας ισχυρής πλειοψηφίας πιστών στην Τουρκία: περισσότεροι από το 90% των πολιτών δηλώνουν ότι πιστεύουν στο Θεό και περίπου 70% αυτοπροσδιορίζονται συντηρητικοί. Ταυτόχρονα, το 50% θεωρεί επιθυμητή την κοινωνική αλλαγή και προσβλέπει στην ένταξη της Τουρκίας στην ΕΕ. Σ’
αυτό το φαινομενικά παράδοξο μίγμα βρίσκεται το κλειδί της κατανόησης του AKP.

Ο Αχμέτ Ινσέλ διδάσκει πολιτική κοινωνιολογία στη Σορβόννη και το Πανεπιστήμιο Γαλατασαράι

Μ.Π.