Για το έτος 1989...

ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΝΟΥΤΣΟΥ

Το 1989 υπήρξε από ορισμένες πλευρές η χαριστική βολή στη διεργασία αποσάρθρωσης των καθεστώ­των του «υπαρκτού σοσιαλισμού» που διέλυσε και το ιδεο­λογικό τους επίχρισμα, το οποίο υπονοούσε ότι όλα ήταν «προορισμένα να κρατήσουν ώς την αιωνιότητα». Μόνο που αυτή θα τελείωνε πριν κλείσει μισόν αιώνα και «όλα θα γκρεμίζονταν» από τα «παιδιά που θα είχανε πλαστεί/ κατ’ εικόνα και ομοίωση των αγαλμάτων», τα οποία είχαν στηθεί απομνημονεύοντας τις «ιδανικές μορφές» του «νέου ανθρώπου».

Θα μπορούσε να επισημανθούν δέσμες γεγονότων που επέφεραν ήδη καίρια ρήγματα στην τριτοδιεθνιστική «ορθο­δοξία» και ευνόησαν νεωτερικές διατυπώσεις της σοσιαλιστι­κής θεωρίας: το 20ό Συνέδριο ταυ ΚΚΣΕ και η διεργασία της «αποσταλινοποίησης» ως υπέρβασης του «ψυχρού πολέ­μου»· η σινοσοβιετική ρήξη και ο πολυκεντρισμός των πηγών παραγωγής ιδεολογικού λόγου· ο Μάης του ’68 στη Δυτική Ευρώπη και ο προάγγελός του στις Ηνωμένες Πολιτείες· η ώθηση των νέων κοινωνικών κινημάτων με γνώμονα την επί­γνωση των διαφοροποιήσεων που έχουν υποστεί οι αναπτυγ­μένες κοινωνίες· η απο-αποικιοποίηση και ο τρόπος παρουσίας του «Τρίτου Κόσμου» στο αναδιατασσόμενο πεδίο των διεθνών σχέσεων και, τέλος, η αποσάρθρωση των καθε­στώτων του «υπαρκτού σοσιαλισμού», που διέλυσε και το ιδεολογικό τους επίχρισμα. Κοντολογίς, με την επενέργεια του συνόλου αυτών των παραγόντων ετέθη σε αποστρατεία το ιδεολογικό περίγραμμα των πολιτικών μορφών οργάνω­σης της «εργατικής τάξης», φέρνοντας συνάμα στο προσκή­νιο της ιστορίας «μαρξιστές» που δεν αναγνωρίζουν στον «μαρξισμό» τη μήτρα της ταυτοποίησής τους ως θεωρητικών.

Το κοσμοϊστορικό γεγονός της 25ης Οκτωβρίου (με το ισχύον τότε ημερολόγιο) βρήκε το 1993 στη θέση της κραταιάς ΕΣΣΔ την παραπαίουσα Δημοκρατία της Ρωσίας, την «Κόκκινη Πλατεία» αιματοβαμμένη και το Δημοτικό Συμ­βούλιο της Μόσχας αποφασισμένο να απαγορεύσει τις συγκεντρώσεις για την επέτειο της «Μεγάλης Σοσιαλιστικής Επανάστασης», επειδή τάχα σ’ αυτές θα κυοφορούνταν «σχέδια αποσταθεροποίησης» του υπάρχοντος καθεστώτος, που απεγνωσμένα επιδίδεται στην πλήρη αντιστροφή των ώς πρόσφατα στρατηγικών προτεραιοτήτων της χώρας: δηλαδή από το εγχείρημα της «μετάβασης στο σοσιαλισμό» (κάποτε ονομάσθηκε και «μετάβαση στον κομμουνισμό») το εκκρε­μές έχει οδηγηθεί στην απόπειρα επανάκαμψης του καπιτα­λισμού. Ο τραγικός αυτός διάκοσμος αναμφίβολα δεν επι­τρέπει, ιδίως σε όσους βίωναν τις χειροπιαστές επιπτώσεις αυτών των μεταβολών ως επαγγελματίες ιστορικοί του πα­λαιού ή του νέου καθεστώτος, τη νηφάλια καταγραφή και επεξεργασία των ερεθισμάτων, για την ανατοποθέτηση της προσπάθειας των Μπολσεβίκων και, πολύ περισσότερο, για την κατανόηση της έκβασής της.

Αρκετά νωρίς ωστόσο είχαν διατυπωθεί, συχνά απερίφραστα, από Δυτικοευρωπαίους μαρξιστές κριτικές επισημάνσεις ως προς τον τρόπο επιβολής και κυρίως αναπαρα­γωγής της σοβιετικής εξουσίας, με την υπογράμμιση ότι οι ίδιοι αρνούνται να προγραμματίσουν έναν παρόμοιο δρόμο για τη νικηφόρα διεκπεραίωση των κοινωνικών και πολιτι­κών αγώνων στις χώρες τους. Μια τέτοια περίπτωση αφορά την απόσταση που κρατά, από την αρχή κιόλας της επανά­στασης των Μπολσεβίκων, η Rosa Luxemburg, όταν τους αντιτείνει ότι η «ελευθερία νοείται πάντα ελευθερία για εκεί­νον που σκέφτεται διαφορετικά».

Η ακριβής στάθμιση της δυναμικής και του ειρμού που διέπει τα επιμέρους γεγονότα που συνέθεσαν την Οκτωβρια­νή Επανάσταση εγείρει -ακόμη και σήμερα - διχογνωμίες και απολήγει σε διαφορετικές προτάσεις ερμηνείας. Η δομι­κή πάντως κρίση του τσαρικού καθεστώτος, παρά το διστακτικό μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα της κυβέρνησης Στολίπιν, είχε επικεντρωθεί στη βραδυπορούσα (και συντηρούμε­νη με ξένα κεφάλαια) εκβιομηχάνιση της πολυεθνικής Αγίας Ρωσίας και συνάμα στην ανεπαρκή παραγωγικότητα της υ­πανάπτυκτης αγροτικής οικονομίας. Στην εποχή του πολέ­μου το κόμμα των Μπολσεβίκων (που αριθμούσε μόλις 23.000 μέλη) προπαγάνδιζε την ειρήνη (ακόμη και με δυσμε­νείς όρους), την απόδοση των χωραφιών στους αγρότες και την κατάκτηση όλης της εξουσίας από τα «Σοβιέτ», τα οποία θα λειτουργούσαν με τους κανόνες της άμεσης Δημοκρατίας.

Από την άλλη πλευρά, η τύχη της επανάστασης ολοένα και αναδύεται σήμερα ευκρινέστερη, καθόσον έγιναν δια­φανείς οι συνθήκες γένεσης και εμπέδωσης του «σταλινι­κού» φαινομένου, δηλαδή των συνθηκών αναπαραγωγής των νέων ταξικών αντιθέσεων στην ΕΣΣΔ. Πρόκειται για τη βίαιη «κολεκτιβοποίηση», την απόσπαση αγροτικών ει­σοδημάτων για την επιτάχυνση της εκβιομηχάνισης (ο στόχος ήταν να φτάσει και να ξεπεράσει τη Δύση), την εγκα­τάσταση ιεραρχικών δομών στη σφαίρα της παραγωγής (το κριτήριο ήταν ότι οι ειδικευμένοι τεχνικοί αποφασίζουν για όλα), την αυτονόμηση του κράτους και των επιμέρους θε­σμών του, τον οστρακισμό της εσωκομματικής δημοκρα­τίας και την παγίωση ενός τρομακτικού και έντρομου «ολο­κληρωτισμού» που ήθελε να μετατρέψει ακόμη και τους αν­θρώπους των γραμμάτων σε «μηχανικούς των ψυχών».

Από τους τελευταίους ωστόσο και ιδιαίτερα τους ποιη­τές είχε αποδοθεί η πικρή επίγνωση της χαμένης επανάστα­σης. Πρόκειται για μια σύνθετη εμπειρία, αν σταθούμε σε περιπτώσεις Ελλήνων κομμουνιστών, που εντελώς παραπλα­νητικά ονομάσθηκε «ποίηση της ήττας». Αρχίζει βέβαια ως αναγνώριση της κοινής ευθύνης, με τους στίχους του Αλεξάν­δρου (1959): «Χρόνια πασχίζουμε να χτίσουμε τον κόσμο/ να τον μεταμορφώσουμε/ ζυμώνουμε τη λάσπη και συνεχώς διαλύεται/ απ’ τις προλήψεις τις βροχές τις προδοσίες./ Είμαστε υπεύθυνοι για τα υλικά/ για τις λιποψυχίες μας/ είμαστε υπεύθυνοι για την επιμονή μας».

Η βιωματική αυτή στάση συνεπάγεται και την έναρξη ε­νός νέου εγχειρήματος για τη δημιουργία μιας άλλης κοινω­νίας, σύμφωνα με το «Μάθημα ιστορίας» του Λειβαδίτη: «Τον Οχτώβρη του ’17 έκλαψα από ατέλειωτη ευτυχία./ Τώρα με τα κουρέλια που μου απόμειναν/ προσπαθώ να φτιάξω ένα ομοίωμα ανθρώπου».

Σημείωση: για την πληρέστερη τεκμηρίωση βλ. τα βιβλία μου: Sozialpolitische Theorie und Geschichtsschreibung, Universität Ioannina 1993, Les “intellectuels”, Université de Jannina 2001 και την εργασία μου: «Das Dilemma bei Luxemburg», στον τόμο: Ν.Ito (επιμ.), R. Luxemburg im internationalen Diskurs, Berlin 2002, 281-284.

Ο Παναγιώτης Νούτσος είναι ομότιμος καθηγητής Κοινωνικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας του Παν/μίου Ιωαννίνων

Γιώργος Καζάζης, Χωρίς τίτλο, 2018, λάδι σε καμβά, 60 x 40 εκ.