Το τείχος και η Κίρκη

Γιώργος Καζάζης, Χωρίς τίτλο, 2017, μολύβι σε χαρτί, 20 x 30 εκ.

ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΟΛΥΜΕΝΗ

Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας. Ή αλλιώς, πρώην Ανατολική Γερμανία.  Βερολίνο. Το τείχος ανάμεσα στον ανατολικό και το δυτικό τομέα. Στο κομμουνιστικό και το καπιταλιστικό. Τι είναι ελκυστικό στους ανθρώπους; Τι αγαθά ζητάνε και πού τα βρίσκουν; Από πού φεύγουν και με ποιο προορισμό; 30 Σεπτεμβρίου 1989: ο Χανς Ντίντριχ Γκένσερ, υπουργός εξωτερικών της τότε Δυτική Γερμανίας, επιτρέπει σε 7.000 ανατολικογερμανούς που είχαν καταφύγει στην πρεσβεία της Πράγας να ταξιδέψουν στη Δυτική Γερμανία. Οκτώβριος 1989: μαζικές διαδηλώσεις στη Λειψία. Η άλλοτε παντοδύναμη Στάζι μοιάζει ανήμπορη, οι ζωές των άλλων παίρνουν τα σκήπτρα. 4 Νοεμβρίου 1989: ένα εκατομμύριο διαδηλωτές στο ανατολικό Βερολίνο ζητάνε αλλαγές. 7 Νοεμβρίου 1989: παραιτείται η ανατολικογερμανική κυβέρνηση Στοφ. 9 Νοεμβρίου 1989: ανακοινώνεται η χορήγηση  βίζας σε όλους τους πολίτες. Οι άνθρωποι απλά συρρέουν στο τείχος κι εκείνο καταρρέει. Μαζί και η άσκηση εξουσίας της κομμουνιστικής κυβέρνησης. Η ελευθερία εδραιώνεται, η δημοκρατία νίκησε. Κάτι που σημαίνει ότι το προηγούμενο καθεστώς ούτε δημοκρατικό ήταν ούτε ελευθερία εξασφάλιζε, παρά τις επικλήσεις περί του αντιθέτου.   

Εκτός από τις επικλήσεις, υπάρχει και η απτή πραγματικότητα μιας κοινωνίας. Στην απτή πραγματικότητα  οι άνθρωποι αναζητούν αγαθά συνυφασμένα με την ταυτότητά τους, όπως αυτή διαμορφώνεται στον χρόνο. Εκπαίδευση, υγεία,  δημιουργική απασχόληση σε ένα επάγγελμα, πολιτιστικά αγαθά, αντικειμενική δημοσιογραφία, μια κατοικία με συγκεκριμένες συνθήκες διαβίωσης, ψυχαγωγία, ένα ασφαλές περιβάλλον, διασκέδαση και άλλα πολλά. Το πολιτικό σύστημα δια της κρατικής εξουσίας ρυθμίζει το είδος των αγαθών αυτών, και ορισμένα τα δημιουργεί το ίδιο, προσφέροντάς τα στους πολίτες μέσα από δημόσιες υπηρεσίες και κρατικές επιχειρήσεις, επαληθεύοντας εκεί τις αξίες που πρεσβεύει. Στα αγαθά αυτά δοκιμάζεται έμπρακτα πώς ένα πολιτικό σύστημα εκλαμβάνει αξίες όπως  δημοκρατία, ελευθερία, ισότητα, δικαιοσύνη, αλληλεγγύη. Το δε πολιτικό σύστημα καταρρέει,  όταν καταρρέουν οι πρακτικές του. Όταν  τα αγαθά που προσφέρουν κρίνονται από τους πολίτες ως ανεπαρκή, όπως και οι αξίες που εκεί πραγματώνονται.  Οπότε συντελείται μία φυγή: είτε οι πολίτες αναχωρούν γι’ άλλα λιμάνια και σταθμούς, είτε η πολιτική εξουσία εκπαραθυρώνεται μέσω εκλογών ή κινητοποιήσεων.

Το κρίσιμο λοιπόν είναι τι πηγαίνει ένα βήμα παραπέρα τις πρακτικές μιας κοινωνίας και τα αγαθά που εκεί σχηματίζονται. Όπως ακριβώς σε μία καλλιτεχνική έκφραση αναζητούμε την ιστορία των μορφών της, δηλαδή ποιο έργο ανοίγει νέες προοπτικές και την ανακατευθύνει, ας αναζητήσουμε ποιο πολιτικό πρόταγμα οδηγεί τις πρακτικές ένα βήμα παραπέρα· τι εγγυάται την ανθοφορία τους, άρα και των αγαθών που εκεί σχηματίζονται. Μετά την κατάρρευση του τείχους και του πολιτικού συστήματος που το ανέγειρε, προκύπτει πλέον το ερώτημα: μήπως οι πρακτικές και τα αγαθά τους εξελίσσονται μόνο μέσα από τις δυνάμεις του ανταγωνισμού και της ελεύθερης αγοράς; Μήπως η αξία που κινεί κι εξελίσσει τον κόσμο μας είναι η επιδίωξη ισχύος και οι αγώνες επικράτησης κι επιβολής; Όμως ελεύθερη αγορά μέχρι ποιου σημείου; Μέχρι και την Τρόιχαντ, το αντίστοιχο υπερταμείο  της ενοποιημένης Γερμανίας, όργανο για το βόλεμα μιας νομενκλαντούρας, μνημείο αδιαφάνειας και λαφυραγώγησης για λίγους;  

Σίγουρα εκείνο που κατέρρευσε μαζί με το τείχος είναι μία συγκεκριμένη άσκηση εξουσίας και οι αξίες που πραγμάτωσε. Η εξουσία είναι Κίρκη, μεταμορφώνει τους ανθρώπους σε γουρούνια. Οι ρομαντικοί ιδεολόγοι γίνονται αδίστακτοι εξουσιαστές που διψάνε για παρατεταμένη ισχύ και λάφυρα. Σε μία πρόταση το είπε ο Σοφοκλής δια της Αντιγόνης: δώσε εξουσία σε έναν άνθρωπο και θα δεις ποιος είναι.  Η οδός της αποτυχίας λοιπόν είναι μια κυβερνητική εξουσία  αποκομμένη από τη λαϊκή βάση και τα αιτήματά της, ανικανότητα εφαρμογής ενός συγκεκριμένου σχεδίου με προοπτική, τόσο συνολικά όσο κι επιμέρους στις πρακτικές, εύγευστους καρπούς μόνο για μια πολιτική και οικονομική ολιγαρχία, ένας χυλός αγαθών προορισμένος για τους πολλούς,  κρατικοί φορείς  διοικούμενοι από μια κλειστή κάστα έμπιστων  συγγενών και φίλων,  διαφθορά που εξυπηρετείται από το κατευθυνόμενο τρίπτυχο: προσλήψεις, στελέχωση, προμήθειες.

Στον αντίποδα βρίσκεται η μέριμνα για την ανθοφορία των αγαθών, ως έμπρακτη αντανάκλαση συγκεκριμένων αξιών ενός πολιτικού προτάγματος. Πού τοποθετείται ο πήχυς για το καθένα, τι και ποιοι θα πάνε ένα βήμα παραπέρα τα αγαθά, μαζί και τους πολίτες που τα απολαμβάνουν. Ας πάρουμε ένα παράδειγμα σχετικά με το αγαθό της εκπαίδευσης. Η ίδρυση, για παράδειγμα, ενός πανεπιστημιακού τμήματος στην κάτω Ποταμιά είναι θετική για την τοπική κοινωνία, για την κίνηση στα μαγαζιά, για τα ενοίκια που θα ανέβουν, για να τακτοποιηθούν κάποιοι δικοί μας διδάκτορες. Αλλά το πρωτεύον στην πρακτική αυτή πρέπει να είναι οι συνθήκες ανθοφορίας του αγαθού της εκπαίδευσης:  τι πρόγραμμα  παρέχεται, με τι ποιότητα,  με ποια στελέχωση,  ποιο αποτέλεσμα και σε τι χρονικό ορίζοντα.  Aν απαντηθούν  τούτα, ας γίνει και στην άνω Ραχούλα.

Στην εποχή μετά το τείχος ένα στοίχημα είναι αν την ανθοφορία των αγαθών μπορεί να την εξασφαλίσει και κάτι άλλο εκτός από  τις δυνάμεις του ανταγωνισμού και τους αγώνες ισχύος κι επικράτησης. Αν μπορεί να την  εξασφαλίσει ένα οικοσύστημα αξιών δεμένο με  την ταυτότητα όσων επιδρούν στο σχηματισμό ενός αγαθού· δεμένο με μια υπαρξιακή δέσμευη, όπως ακριβώς συμβαίνει και σε ένα καλλιτεχνικό έργο· δεμένο με ένα χρέος, ένα άγγελμα προς εαυτόν. 

Ο Πέτρος Πολυμένης είναι ποιητής και δρ Φιλοσοφίας