Οι εικόνες του τεύχους προέρχονται από την ατομική έκθεση της Νίνας Παπακωνσταντίνου με τίτλο «Εγκώμιο της Σκιάς» που πραγματοποιείται στην Υπηρεσιακή Αυλή του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών στο πλαίσιο του κύκλου εκθέσεων του annexM. Επιμέλεια: Άννα Καφέτση. Φωτογραφίες: Χλόη Ακριθάκη. Μέχρι 30 Μαρτίου.

Φυσική άμυνα

(ένα εξαιρετικά πολύπλοκο «οικοσύστημα» μέσα μας)
 

Της Σύλβας Χαραλάμπους*

 

DANIEL M. DAVIS, Η κομψή θεραπεία: Δαμάζοντας τις φυσικές δυνάμεις του ανθρώπινου οργανισμού, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σελ. 237

 
Ο Daniel Davis, καθηγητής Ανοσολογίας στο πανεπιστήμιο Μάντσεστερ και διευθυντής ερευνών στο Συνεργατικό Κέντρο Έρευνας της Φλεγμονής, στο βιβλίο του “Η κομψή θεραπεία: Δαμάζοντας τις φυσικές δυνάμεις του ανθρώπινου οργανισμού” επιχειρεί, μέσα από τη δική του οπτική, μια πολυεπίπεδη ανατομία της επιστημονικής έρευνας σχετικά με τη φύση και τη δράση της φυσικής άμυνας του οργανισμού μας, την εκμετάλλευσή της για ανάπτυξη καινοτόμων θεραπειών και εν γένει την συνεισφορά της στη διασφάλιση της υγείας. Ως χαρισματικός storyteller, συνυφαίνει τα επιστημονικά ευρήματα με γεύση από τις προσδοκίες, τους ενθουσιασμούς, τα βιώματα, τις περιπέτειες, τις αγωνίες, και τις απογοητεύσεις των ανθρώπων, που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στις γνώσεις μας για το ανοσιακό σύστημα. Ανθρώπων άτυχων ή τυχερών, που καθώς η έρευνα είναι μια μακρόχρονη και επίπονη διαδικασία, άλλοι μπορεί να μην πρόλαβαν δυστυχώς να δουν τη μετατροπή των ιδεών τους σε επιτεύγματα και να απολαύσουν τους καρπούς της και άλλοι, επειδή είχε επέλθει το πλήρωμα του χρόνου, μπορεί να πέτυχαν πιο εύκολα το στόχο που τους προσέφερε αίγλη και χρήμα. Εμπλέκει, με αυτόν τον τρόπο, τον αναγνώστη στο αφήγημα, ταυτίζοντάς τον μαζί τους ώστε να αντιληφθεί τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους, όπως περιέργεια, θέληση, παρατηρητικότητα, αδυναμίες, ελαττώματα, καθώς και τις ευκολίες και δυσκολίες που αντιμετώπισαν στην πορεία της ζωής τους. Παράλληλα, περιγράφει γεγονότα που διαδραματίζονται στην αρένα της οικονομικής υποστήριξης των καινοτόμων επιστημονικών ιδεών, όπως εμπλοκές, διαμάχες και ανταγωνισμούς μεταξύ δημόσιου φορέα, εταιριών, φιλόδοξων επενδυτών υψηλού ρίσκου, και ακαδημαϊκού χώρου, ενώ αναδεικνύει την συνεργατικότητα και τη διεπιστημονικότητα ως συστατικά της σύγχρονης έρευνας .
Το παρόν βιβλίο, αναπτύσσεται σε δύο κύρια κεφάλαια με τέσσερεις ενότητες το καθένα. Το πρώτο κεφάλαιο, εισάγει τον αναγνώστη στις βασικές γνώσεις του ανοσιακού συστήματος, καθώς περιγράφει πώς ανακαλύφθηκαν τα διάφορα είδη κυττάρων και η λειτουργία τους. Στην ενότητα «Μικρά βρόμικα μυστικά», ο συγγραφέας εξιστορεί επιτεύγματα που σχετίζονται με τους μηχανισμούς έναρξης, δράσης και λήξης της ανοσιακής απόκρισης, καθώς και με τη συμμετοχή σε αυτήν γονιδίων, μορίων και κυττάρων. Μέσα από την αφήγηση διαφαίνεται παράλληλα η σημασία της ανταλλαγής ιδεών στην ερευνητική διαδικασία. Στην ενότητα «Το κύτταρο που σημαίνει το συναγερμό» ο Davis, με άξονα τις περιπέτειες της ζωής ενός ερευνητή, αποτυπώνει την ιστορία της ανακάλυψης ενός σημαντικού ανοσοκυττάρου, το οποίο παίζει ρόλο στην ενορχηστρωμένη ακούσια εξειδικευμένη διαδικασία που ενεργοποιείται και δρα ανάλογα με το πρόβλημα, την ανοσιακή απόκριση.

Νίνα Παπακωνσταντίνου, Το εγκώμιο της σκιάς

Άποψη της έκθεσης «Εγκώμιο της Σκιάς» της Νίνας Παπακωνσταντίνου στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών 

Της Χριστίνας Πετρηνού*
 
Η έκθεση της Νίνας Παπακωνσταντίνου στον χώρο του AnnexM, στο Μέγαρο Μουσικής, την οποία επιμελείται εξαίρετα η Άννα Καφέτση, καθυποβάλλει τον θεατή με την πρώτη ματιά. Ο χώρος διαποτίζεται από ένα μισοσκόταδο, όπου το φως που πέφτει πάνω στα έργα τα κάνει να μοιάζουν ομιχλώδη και ασαφή. 
Η Νίνα Παπακωνσταντίνου έχει διαλέξει μερικά διηγήματα του Παπαδιαμάντη (1851-1911) και  του  Τανιζάκι (1886-1965), συγγραφέα του βιβλίου Το εγκώμιο της σκιάς (1933). Η καλλιτέχνης, έχοντας σπουδάσει φιλολογία στο πανεπιστήμιο Αθηνών και Καλές Τέχνες  στο Camberwell College of Arts στο Λονδίνο, μέσα από τις επιλογές των βιβλίων στα οποία αναφέρεται μας κάνει κοινωνούς μιας λογοτεχνίας διεθνούς και άκρως επιλεκτικής, στήνοντας μια αόρατη βιβλιοθήκη. Πάνω στην επιφάνεια ενός μοναστηριακού τραπεζιού, αλειμμένου με κερί, έχει γράψει μερικά αποσπάσματα από το διήγημα του σκιαθίτη λογοτέχνη «Αμαρτίας φάντασμα». Η πατίνα του χρόνου αναδεικνύει τη φθορά του επίπλου, όπου η γραφή μοιάζει να κρύβεται έτσι όπως είναι μισοϊδωμένη. Λίγο πιο πέρα, σε οριζόντια γραμμή, αναφέρεται στο έργο «Ο αλιβάνιστος», όπου με κόλλα, ρετσίνι, και λιβάνι γράφει μια σύντομη αναφορά στο λογοτεχνικό του έργο. Με έναν θαυμαστό τρόπο, η καλλιτέχνης ταιριάζει τη δυτική και την ανατολίτικη κουλτούρα, όπως φαίνεται από το τόσο σοφά αποδοσμένο στήσιμο της έκθεσης από την επιμελήτρια της έκθεσης.
Τα έργα της έκθεσης, οι βιντεοπροβολές και τα επιτοίχια, κρύβουν το νόημα των αποσπασμάτων στο μισοσκόταδο, τόσο προσφιλές στον Τανιζάκι όσο και στον γιαπωνέζικο πολιτισμό της εποχής του, ακριβώς κάτω από την αμερικανική επιρροή. Η Παπακωνσταντίνου παντρεύει την ασάφεια των λογοτεχνικών της αναφορών με τη σκιερότητα του ημίφωτος. Η ίδια καθυποβάλλει τον θεατή σε μια αδιαπέραστη ανάγνωση του κειμένου, καθώς το νόημα βρίσκεται προστατευμένο μέσα στην ασάφεια και αιωρούμενο σε ένα ημίφως. Το εύρος των αποσπασμάτων, αν και αδιόρατα μέσα στις παρεμβάσεις της εικαστικού, έχουν μια διάχυτη μαγεία, μια εσωτερικότητα η οποία βρίσκεται προσκολλημένη σε μια καθηλωτική εμπειρία. Αυτήν την ιερότητα συναντάμε και στους δύο συγγραφείς.

Ποίηση και πραγματικότητα

Άποψη της έκθεσης «Εγκώμιο της Σκιάς» της Νίνας Παπακωνσταντίνου στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών 

Της Ευσταθίας Δήμου*

ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΝΑΒΟΥΡΗΣ, Τα παιδιά του Ζαμπρίσκι Πόιντ. Μικρή ανθολογία προβλημάτων, εκδόσεις Πόλις, σελ. 80

 

Την τελευταία περίοδο, όλο και πιο συχνά, μπορεί κανείς να διαπιστώσει την κυκλοφορία ποιητικών συλλογών που θέτουν στον πυρήνα τους το ίδιο το ποιητικό φαινόμενο – την ποίηση ως καλλιτεχνική πράξη και πρακτική, ως συνθήκη υπό διερεύνηση και κρίση. Το γεγονός αυτό δεν μπορεί να είναι τυχαίο. Προκύπτει σίγουρα και από τη διαπιστωθείσα άμβλυνση του ποιητικού πεδίου, από τη διάνοιξη του ποιητικού ορίζοντα και από τον πολλαπλασιασμό των κειμένων, ποικίλου ύφους, ήθους και τεχνοτροπίας, που κυκλοφορούν με τον ειδολογικό υπότιτλο «ποίηση». Μέσα στην ιδιαίτερη αυτή κατηγορία ποιητικών βιβλίων μπορεί να ενταχθεί και η τελευταία συλλογή του Κώστα Καναβούρη, Τα παιδιά του Ζαμπρίσκι Πόιντ. Μικρή ανθολογία προβλημάτων. Ήδη, από τη χρήση της λέξης «προβλημάτων», αντί του «ποιημάτων», αντιλαμβάνεται κανείς ότι το σύνολο των κειμένων που συγκεντρώνονται εδώ αποτελούν, ουσιαστικά, το ανάπτυγμα μιας προβληματικής γύρω από τη φύση, τη λειτουργία και την απήχηση της ποίησης στον άνθρωπο.
Η προβληματική αυτή αναδεικνύεται και φωτίζεται ευκρινέστερα από την ποιητική του δημιουργού, τη μέθοδό του δηλαδή να οικοδομεί το ποίημα και να μεταγγίζει σε αυτό τη θέρμη τον ζήλο του να ανακαλύψει την αλήθεια. Και είναι η ποιητική του που κάνει τις συνθέσεις να προσομοιάζουν σε μικρές φιλοσοφικές απόπειρες που, με γλώσσα καθαρή, με έκφραση ακέραια και ατόφια, προσφέρονται στον αναγνώστη σαν ερμηνευτικές εκδοχές ενός από τα πιο δυσερμήνευτα ίσως φαινόμενα στην πνευματική ιστορία του ανθρώπου − την ποίηση. Ένα είδος δοκιμών είναι τα ποιήματα του Καναβούρη που, όπως ακριβώς συμβαίνει και πρέπει να συμβαίνει σε κάθε φιλοσοφική διερεύνηση, αντί να απαντούν, πολλαπλασιάζουν τα ερωτήματα έτσι που ο αναγνώστης να εξέρχεται από το περίγραμμά τους πλήρης όχι άγνοιας αλλά απορίας. Εδώ ακριβώς έγκειται και η βαθιά συνεισφορά των ποιημάτων αυτών. Στο γεγονός, δηλαδή, ότι δεν βυθίζουν τον αναγνώστη στο μηδέν και το κενό αλλά αντίθετα τον οδηγούν σε ένα έδαφος όπου η εντατική λειτουργία της σκέψης έχει τον πρώτο λόγο. Σε μια περιοχή όπου η πνευματική διέγερση και εγρήγορση προσλαμβάνουν τον χαρακτήρα μιας εντελέχειας αριστοτελικής φύσεως.

Ένας κύκνος

Κι αν στη λαίμαργη εποχή
σκοτεινιάζεις,
το αίμα ανάμεσα

έδειχνε το κενό στα πράγματα.

Τώρα που το σώμα μοιάζει
με κείνο που ήταν 

αλλά δεν είναι,
δράττεται της ελευθερίας;

Μπροστά μου

η πραγματικότητα στο νερό,
ένας κύκνος
με βυσσινί κεφάλι βελούδινο.

Λαιμός του το κοτσάνι, 

φτερά τα ριγέ φύλλα 
κι έρχεται 
πάλι όπως το κενό.  

Κόκκινο που δεν ήρθε, άσπρισε.

Αντιγόνη Κατσαδήμα

Η έμφυλη εξουσία

Άποψη της έκθεσης «Εγκώμιο της Σκιάς» της Νίνας Παπακωνσταντίνου στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών 

Του Κωνσταντίνου Μπούρα*

JESSICA BENJAMIN, Τα Δεσμά τού Έρωτα. Ψυχανάλυση, Φεμινισμός και το πρόβλημα τής Κυριαρχικότητας, επιμέλεια: Γρηγόρης Λαυρεντιάδης, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, σελ. 352

 
Βιβλίο για συζητήσεις, διαβουλεύσεις, επί-σκέψεις [με την αρχαία έννοια τού όρου]. Το θέμα της Εξουσίας (και της αντιεξουσιακότητας) έχει τεθεί ήδη από τον Αισχύλο στον «Προμηθέα Δεσμώτη», όπου το Κράτος μαζί με την Βία αλυσοδένουν τον ανυπάκουο φιλάνθρωπο Γίγαντα στον Καύκασο. Από τότε έχει κυλήσει πολύ νερό στο ρεύμα τού Ηράκλειτου.
Το ερώτημα, κατά πόσον η Ψυχανάλυση είναι «συντηρητική» ή «προοδευτική», παράγει «συστημικά» αυτόματα και καταστέλλει κάθε μορφή κοινωνικής αρνησικυρίας, αναδύεται αμείλικτο από τις σελίδες αυτού τού καλοστημένου βιβλίου. Προηγουμένως όμως ας πάμε στην σοφόκλεια «Αντιγόνη», που είναι το πρώτο φεμινιστικό, αντιστασιακό δράμα που διδάχτηκε στο πλαίσιο της αθηναϊκής δημοκρατίας του 5^ου προ Κοινής Εποχής αιώνα. Εκεί βεβαίως γίνεται αναφορά στο άγραφο συμπαντικό Δίκαιο, προϋποτίθενται θεότητες που προσωποποιούν αφηρημένες έννοιες, όπως η Νέμεσις. Η Ψυχανάλυση βασίζεται στον «θάνατο τού θεού» κι έρχεται να καλύψει το κενό που άφησε η θρησκεία στο εκτονωτικό κοινωνικό λειτούργημα τής ιδιωτικής «εξ-ομολόγησης». Καμία ελπίδα πια για συλλογική πρόκληση «ελέου και φόβου». Ξαφνικά δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι διοχετεύουν το καταπιεσμένο συλλογικό ασυνείδητο σε μια διαρκή ψυχωσική κρίση, με όλα τα παρανοϊκά, σαδομαζοχιστικά, απάνθρωπα, τερατώδη στοιχεία μίας ανεξέλεγκτης, ηφαιστειακής ομαδικής υστερίας.
Η «Ψυχολογία της ομάδας» και η ατομική ψυχολογία τού υπερτιμημένου, μεγεθυμένου, καρκινικού όγκου που λέγεται «εγώ» αδιαφορώντας για το εμείς, είναι απλώς δύο ομόκεντροι κύκλοι που μήτε ταυτίζονται μήτε συναθροίζονται.
Στο βιβλίο αυτό επιχειρείται μία –κατά την ταπεινή μου γνώμη– κριτική τού νεοσυντηρητικού συγκερασμού, ο οποίος επιχειρεί να καταστείλει την όποια μαζική επανάσταση στο όνομα μιας επιφανειακής ευταξίας.
Αντιγράφω από τα συμπεράσματα αυτού του καλογραμμένου, νοησιαρχικά δομημένου τόμου: «Η κυριαρχικότητα δεν καταπιέζει την επιθυμία για αποδοχή, αντίθετα την επιστρατεύει και τη μεταμορφώνει. Ξεκινώντας με την κατάλυση της έντασης ανάμεσα στον εαυτό και τον άλλον, η κυριαρχικότητα προχωρά μέσα από τα εναλλασσόμενα μονοπάτια της ταύτισης  με, ή της υποταγής σε, ισχυρούς άλλους που προσωποποιούν τη φαντασίωση της παντοδυναμίας. Για το άτομο που επιλέγει αυτόν το δρόμο για την εδραίωση της δικής του εξουσίας, υπάρχει ένα κενό εκεί που θα έπρεπε να βρίσκεται ο άλλος.