Οι εικόνες προέρχονται από την Αναδρομική έκθεση της γλύπτριας Άλεξ Μυλωνά που πραγματοποιείται στο ΜOMus- Μουσείο Άλεξ Μυλωνα (Πλ. Ασωμάτων 5, Αθήνα). Μέχρι 5/5

Άλεξ Μυλωνά, Μπεριόσκα, 1957, σφυρήλατο σίδερο, 235 x 200 x 30 εκ.

Κωστής Παλαμάς

ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΒΑΡΘΑΛΙΤΗ

ΚΩΣΤΑΣ ΧΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟΥ (ανθολόγηση-επιμέλεια), Ανθολογία Κωστή Παλαμά, εκδόσεις Κέδρος, σελ. 476

Ο συστηματικός αναγνώστης του Παλαμά γνωρίζει σίγουρα τη θεωρία του ποιητή για τους τρεις λυρισμούς, τον λυρισμό του εγώ, τον λυρισμό του εμείς και τον λυρισμό των όλων. Επισκοπώντας το τεράστιο σε έκτασιν έργο του Παλαμά, θα πρότεινα να εφαρμόσουμε ένα άλλο τριμερές σχήμα, το οποίο θα μας επέτρεπε να εποπτεύσουμε και την εξέλιξη αυτού του έργου αλλά και να διακρίνουμε τις κορυφαίες στιγμές του, αυτές που μια δυνατή ανθολογία, σαν την πρόσφατη που εκπόνησε ο Κώστας Χατζηαντωνίου, οφείλει να ξεχωρίσει και να αναδείξει. Το τριμερές σχήμα που προτείνω είναι ο ρητορικός λυρισμός, ο καθαρός λυρισμός και ο θυμικός λυρισμός. Ο τελευταίος αυτός όρος ίσως ξενίσει και για αυτό επιφυλάσσομαι να τον εξηγήσω αργότερα.

Για το ότι ο Παλαμάς είναι, κατά μέγα μέρος, ρητορικός ποιητής, δε χωρά “η ελαχίστη αμφιβολία”. Ο ρητορισμός στην ποίηση έχει, βέβαια, για την αντίληψή μας αρνητική χροιά. Για τούτο θα ήθελα να τονίσω εξ αρχής πως ποίησις και ρητορεία δεν είναι εξ ανάγκης αλληλοϋπονομευόμενα στοιχεία. Έντονος ρητορισμός υπάρχει στους τρεις αρχαίους τραγικούς, στον Βιργίλιο και τον Σαίκσπηρ ακόμα. Τι είναι αυτό που ξεχωρίζει τον ρητορικό Παλαμά από τον ρητορισμό της Παλαιάς Αθηναϊκής Σχολής αλλά και από τον “αντιρητορισμό” των άνευρων συνοδοιπόρων του, από έναν Δροσίνη ή έναν Πολέμη; Νομίζω πως αυτό είναι το πάθος του Παλαμά ή σύμφωνα με τα δικά του λόγια:  Το πάθος το στοιχειό, το πάθος που μας φτείρει/  και που ποτέ δεν φτείρεται, και πάει μπροστά σαν νά είταν /  η αρχή των όντων, η φωτιά η γεννήτρα κι η κινήτρα. Κατ' αρχάς, βέβαια, το πάθος το ερωτικό, που το σαρκώνουν αλληλοδιαδόχως διάφορες αρχετυπικές γυναικείες μορφές, η Πανδώρα του Ασκραίου, η Θεοφανώ της Φλογέρας, η ανώνυμη ερωμένη του Λουκρητίου, η τσιγγάνα και η γύφτισσα. Το πάθος στο Παλαμά δεν είναι όμως μόνον ερωτικό, είναι και το πάθος το πατριωτικό, είναι και η οργή για τα κακώς κείμενα, που τον κάνει να πιάνει στα Σατιρικά Γυμνάσματα και την Αποκριτική Γραφή το φραγγέλιο του Γιουβενάλη και να μαστιγώνει ανελέητα πρόσωπα και πράγματα του καιρού και του τόπου.

Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό

Άλεξ Μυλωνά, Γυναίκα με άρπα, 1956, υδατογραφία και τέμπερα, 29,5 x 38,5 εκ.

ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΧΟΥΛΙΑΡΑ

Η θέση της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό, η προσβασιμότητά της από ξένους αναγνώστες και εξωστρεφείς κατευθύνσεις και εμπόδια, όπου προσκρούει η διάδοση έργων που γράφονται στα ελληνικά, συνιστούν κρίσιμο ζήτημα όχι μόνο για όσους εμπλέκονται, όχι μόνο για συγγραφείς με την εύλογη φιλοδοξία να διαβαστεί η δουλειά τους, όχι μόνο για Έλληνες και ξένους δημιουργούς – όπως είναι οι μεταφραστές – με την εύλογη φιλοδοξία να διαδοθούν οι προσπάθειές τους, αλλά για όλους εκείνους που προβληματίζονται για τη θέση των ελληνικών γραμμάτων και της Ελλάδας στο σύγχρονο πολιτιστικό γίγνεσθαι.

Υπάρχουν ιδιαίτερες εμπειρίες τόσο από την Ελλάδα όσο και από το εξωτερικό. Έχοντας ζήσει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής μου στη Νέα Υόρκη, έχοντας διδάξει σε αμερικανικά πανεπιστήμια και αφιερώσει χρόνο σε εκδόσεις ελληνικών και αγγλόγλωσσων λογοτεχνικών και επιστημονικών περιοδικών και βιβλίων και έχοντας απασχοληθεί με την προβολή της λογοτεχνίας και του πολιτισμού από θέσεις Συμβούλου Επικοινωνίας ελληνικών Πρεσβειών και συνεργάτη διεθνών πολιτιστικών φορέων, οι παρατηρήσεις που ακολουθούν θα μπορούσαν να έχουν τον τίτλο: Στο ράφι της λογοτεχνίας ή η λογοτεχνία στο ράφι; Με άλλα λόγια, καταφέρνει η ελληνική λογοτεχνία να βρει μια θέση στα ράφια ξένων βιβλιοπωλείων ή παραμένει «στο ράφι», κατά την παροιμιώδη φράση που παρωδεί άλλες εποχές, όπου όμως ανήκει το μιξοπάρθενο παρελθόν της νεοελληνικής γραμματείας;

Μιχαήλ Μήτρας (1944-2019)

Ένας δογματικός της πρωτοπορίας

Γραμματολογικά, ο ποιητής Μιχαήλ Μήτρας είναι από τους τελευταίους καθ’ ημάς απογόνους της πρωτοπορίας, και μάλιστα της αντίληψής της για την τέχνη, όπως αυτή μορφοποιήθηκε στη δεκαετία του 1920.

Έναν αιώνα μετά, αυτή η αντίληψη δεν είναι παρωχημένη ως αίτημα, αφού η αναζήτηση κάθε φορά των νέων μορφών της τέχνης, που υπερβαίνουν τις προηγούμενες και συνομιλούν πιο «οργανικά» με το ιστορικό παρόν, παραμένει ένα διαρκές ζητούμενο.

Αυτό που μάλλον έχει ξεπεραστεί, είναι η ειδικότερη πρακτική της αντίληψης της πρωτοπορίας, που αφορά τον πειραματισμό ως αυταξία.

Η συμβολή και η παρακαταθήκη του Μιχαήλ Μήτρα συνίσταται στο ότι επί δεκαετίες διακονούσε και περιέφερε το αίτημα της μορφής, έστω και διά της αντίληψης του πειραματισμού. Και βέβαια με την κινηματική αντίληψη της πρωτοπορίας, έστω υποτυπωδώς, μέσα από τον κύκλο του Νάνου Βαλαωρίτη. Με αυτή την έννοια, ο Μήτρας καλλιτεχνικά ήταν αποσυνάγωγος, αφού την ίδια στιγμή οι περισσότεροι γύρω του «το έριχναν στο πεζό, άλλοι στο καλαματιανό»...

Μιχάλης Μήτρας

Χωρίς ίντερνετ, με τηλεφωνητή κι ένα πάκο φωτοτυπίες

Ο Μιχάλης Μήτρας θα μας λείψει, αλλά ο Μιχαήλ, ο συγγραφέας και ποιητής θα είναι πάντα μαζί μας. Έτσι ήθελε να γράφεις το όνομά του στους φακέλους, καθώς απευθυνόσουν στο συγγραφέα και ποιητή. Στις συζητήσεις, στο πατάρι του Κοραή της Ιπποκράτους και σε άλλα κεντρικά σημεία της πόλης, μπορούσες άνετα να του μιλήσεις στον ενικό και εκείνος, με τη σειρά του, θα σε παρότρυνε να κάνεις λίγο πιο ‘κει την καρέκλα σου, ώστε να βρίσκεται στο σωστό, για τα μάτια του, σημείο. Όσοι είχαμε την τύχη να γνωρίζουμε προσωπικά τον Μιχάλη Μήτρα, τον εμπνευστή της παγκόσμιας Ημέρας Ποίησης, -η οποία πλέον εορτάζεται στις 21 Μαρτίου,-  ξέρουμε πως, εκτός από σχολαστικός, ήταν ένας ευαίσθητος άνθρωπος. Μπορούσε να παρεξηγήσει εκείνα τα λόγια καυστικού χιούμορ, αν ένιωθε ότι ξεπερνούσαν τα όρια του αθώου και του καλοπροαίρετου. Δεν είχε κακή κουβέντα για κάποιον, ήταν ιδιαίτερα εγκρατής, όπως και το σκουρόχρωμο, μαύρο ντύσιμό του. Θα μπορούσε να ήταν ένας γνήσιος απόγονος του Γκόγκολ, ένας λογοτέχνης χωρίς περιττό λέγειν ή πράττειν που ήθελε να του στέλνεις καρτ ποστάλ από μέρη της Ελλάδας. Από τον Βόλο και ας ήταν Βολιώτης.

Μια νέα ματιά στο Κυπριακό

ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΧΡΙΣΤΟΦΗ

ΣΠΥΡΟΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ, Ο κυπριακός κοινωνικός σχηματισμός (1191-2004): Από τη συγκρότηση στη διχοτόμηση, εκδόσεις Τόπος, σελ. 832

Το βιβλίο του Σπύρου Σακελλαρόπουλου, Ο κυπριακός κοινωνικός σχηματισμός (1191-2004), μετά τα, εκ νέου, αδιέξοδα αναφορικά με τη λύση του Κυπριακού, φαντάζει πιο επίκαιρο από ποτέ. Το Κυπριακό αποτελεί ένα από τα παλιότερα άλυτα ζητήματα της διεθνούς πολιτικής σκηνής. Συχνά, αλλά δικαίως ίσως, περιγράφεται ως σύγκρουση ανάμεσα σε δύο εθνικισμούς, συγκεκριμένα του ελληνικού και του τουρκικού, στην κυπριακή τους εκδοχή. Παρότι ο ελληνοκυπριακός και τουρκοκυπριακός εθνικισμός, με τον πρώτο να προηγείται, απέκτησε γηγενή δυναμική, αυτοί ήταν πάντα στραμμένοι προς τα «εθνικά» κέντρα, με την Ελλάδα και την Τουρκία να διαιωνίζουν αυτήν την κατάσταση. Αλλά και οι δύο μεγαλύτερες κοινότητες του νησιού, Ελληνοκύπριοι και Τουρκοκύπριοι, συμβάλλουν σε αυτό, σαν ένα είδος «εσωτερικοποιημένης» αποικιοκρατίας, θα λέγαμε, αφού αποζητούν τη συμβολή των «μητέρων πατρίδων» συχνά.

Έτσι, αναπόφευκτα ίσως, οι περισσότερες μελέτες οι οποίες πραγματεύονται το ζήτημα της Κύπρου επικεντρώνονται στο ζήτημα του εθνικισμού, τόσο στην Κύπρο όσο και στις μεταμορφώσεις του στις «μητέρες πατρίδες». Ωστόσο, σε μεγάλο βαθμό, τείνουν να αντιμετωπίζουν το Κυπριακό μέσα από το κυρίαρχο εθνικό αφήγημα που διαμορφώθηκε στα εθνικά κέντρα και οικειοποιήθηκαν και εφάρμοσαν οι δύο κοινότητες, παραγνωρίζοντας τις κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές δυναμικές που διαμορφώθηκαν ή/και εξακολουθούν να διαμορφώνονται στο εσωτερικό του νησιού.

Το εργαστήρι του Νίτσε

Άλεξ Μυλωνά, Εποποιία 2, 2005, παστέλ, 50 x 70 εκ.

ΤΗΣ ΚΑΤΕΡΙΝΑΣ ΚΑΡΕΛΑ

FRIEDRICH NIETZSCHE, Ο Σωκράτης και η ελληνική τραγωδία, εκδόσεις Ροές, micromega, μετάφραση εισαγωγή σχόλια Δημήτρης Υφαντής, σελ. 111

.

Η λογική του πολιτισμού είναι βίαιη. Όχι με τη φυσική ή σωματική έννοια του όρου, αλλά γιατί είναι αυταρχική: επιβάλλει περιορισμούς. Περιορισμούς που συνεπάγονται έναν τρόπο ζωής. Κανονισμούς και συνήθειες που θα γίνουν όλο και περισσότερο μηχανικοί, δηλαδή ασυνείδητοι, που θα εσωτερικευθούν, για να περάσουν στη ζωή του σώματος - θα γίνουν ένστικτα. Και αυτή η διαδικασία είναι πολύ μακροπρόθεσμη.  Είναι αυτό που έκανε για παράδειγμα  ο Πλάτωνας στους Νόμους, (βλ. Νίτσε, Aurora, 396). Είχε καταλάβει πως για να δημιουργήσει μια κουλτούρα, ένα πολιτισμικό σύστημα, έπρεπε να επιβάλει αξίες και να το κάνει με πολύ πειστικό τρόπο.

Δεν κερδίζουμε ποτέ με την απλή σωματική βία. Το αποτέλεσμα είναι  πολύ βραχυπρόθεσμο. Αυτό που χρειάζεται είναι μια μορφή βίας πνευματικής και αρκετά «λεπτού» είδους. Κάτι που είχε καταλάβει και ο Πλάτωνας αλλά και ο Χριστιανισμός. Σε μια κοινωνία όπου το θρησκευτικό αίσθημα αλλά και ο ενστερνισμός είναι ισχυρά, ο φιλόσοφος έχει τη δυνατότητα να περάσει ένα σύστημα αξιών ως Θεϊκές εντολές. Κάπως έτσι η Ιστορία γίνεται το μεγάλο εργαστήρι, ένας χώρος πειραματισμού, γεμάτος εμπειρίες που σχετίζονται με τις δυνατότητες που έχουμε στη ζωή.

Γυμναστική

Στόν πυκνό χρόνο τοῦ σώματος

ὅσο κινεῖσαι τόσο βουλιάζεις

Κουνᾶς τά χέρια σου

κι ἀποχαιρετισμοί σέ στοιχειώνουν

τά πόδια κουνᾶς

κι ἕνα ἀόρατο ποδήλατο σέ παίρνει

στό βυθό μιᾶς ἀνάμνησης

Κι ὅσο κινεῖσαι τόσο βουλιάζεις

Γι’ αὐτό δέν ὠφελεῖ ἡ γυμναστική

ἄν δέν εἶναι γιά τήν ὑπέρβαση

αὐτοῦ πού γυμνάζεις

τά χέρια γιά τά φτερά

τά πόδια γιά τά νερά

νά περπατήσεις πάνω τους

χωρίς νά βουλιάζεις

σάν τόν Χριστό σέ θάλασσα

ἀδέκαστης συγχώρεσης

τῶν πάντων πλήν τοῦ σώματος

σάν τό βουλιάζει ὁ σταυρός

στό δίχως ἔλεος ἕλος

ὅσο πυκνώνει ἡ Μάγδα

Βασίλης Ντόκος

Το σώμα της πόλης

Άλεξ Μυλωνά, Τρίπτυχη πυραμίδα, 1993, σίδηρος, 41 x 86 x 15 εκ.

ΤΗΣ ΒΕΡΑΣ ΠΑΥΛΟΥ

ΕΛΕΝΗ ΤΖΙΡΤΖΙΛΑΚΗ (επιμέλεια), Νομαδική Αρχιτεκτονική, Περπατώντας σε ευάλωτα τοπία, εκδόσεις Futura, σελ. 312

Τι σκοτεινό συγκεχυμένο το σώμα μου,

πότε υπάρχει και πότε εξαφανίζεται

Κλεοπάτρα Λυμπέρη

Η νεωτερικότητα και η σύγχρονη πόλη έχουν καταστήσει το ανθρώπινο σώμα, παρότι ορατό, ουσιαστικά αθέατο, απόν. Η σκέψη, όσο εισάγει το σώμα ως έννοια στις κοινωνικές επιστήμες, τόσο το αποκλείει ως βίωμα. Κι εκείνο, κουβαλώντας άρρητες μνήμες, νοσεί… Τα κινήματα πόλης των τελευταίων δεκαετιών, η επανεύρεση σε πλατείες και τόπους κοινούς και οι σύγχρονες μορφές κοινωνικοπολιτικής διαμαρτυρίας φέρουν το σώμα –σημάδι στο κέντρο της πόλης για να αναφανεί.

Στο τοπίο αυτό, η Ελένη Τζιρτζιλάκη, αρχιτέκτονας, βλέπει τη σύγχρονη αρχιτεκτονική να ασχολείται με καλαίσθητους, μοντέρνους χώρους που αφήνουν το σώμα εκτός. Βουτώντας στο σώμα της πόλης μέσα από τα τραυματισμένα από την ιστορία σώματα, αναδύεται στην γραφή ενός πονήματος μεταξύ δράσης, εικονικής αποτύπωσης-συγγραφής μαζί με τους συνεργάτες της: Νίκο Καζέρο, Στέφανο Χανδέλη, Χριστίνα Θωμοπούλου, Νεφέλη Σωτηράκη κα (φωτογραφίες), Σέβι Τσάμπαλλα, Εύα Φωτιάδη, Δάφνη Βιτάλη, Παγώνα Ζάλη, Άγγελο Σκούρτη, Νίνα Παπά, Σοφία Βυζοβίτη, συζήτηση Νίκος Καζέρος - Τζίλυ Τραγανού - Ελένη Τζιρτζιλάκη κ.ά.

Το ονομάζει Νομαδική Αρχιτεκτονική, «κίνηση σ’ ένα μεταβαλλόμενο χωρόχρονο στο δημόσιο χώρο και στα αστικά κενά» ενσωματώνοντας στην περιγραφή της στοιχεία αρχιτεκτονικής, φιλοσοφίας, ανθρωπολογίας. Πρόκειται για ένα πόνημα αποτύπωση μιας πράξης που βρίσκεται στον «μεταβατικό χώρο» - éspace transitionnel, μεταξύ ανθρώπου και πολιτισμού όπως τον ονόμασε ο Άγγλος ψυχαναλυτής Donald Winnicot. Μετάβαση-διάβημα ανάμεσα σε υποκείμενο-σώμα και πόλη –σώμα-ιστορία. Στιγμή «αληθινή» συγκινησιακής συνάντησης παρόντος και παρελθόντος μέσα από το σώμα αντίληψη (Merleau Ponty).