Ανάποδα γυρίσαν τα ρολόγια

Γιώργος Καζάζης, Χωρίς τίτλο, 2017, λάδι σε καμβά, 60 x 80 εκ. 

ΤΗΣ ΤΖΙΝΑΣ ΠΟΛΙΤΗ

Στην πραγματεία του Η Καταγωγή του Γερμανικού Πένθιμου Δράματος, ο Βάλτερ Μπένγιαμιν σημειώνει: «Με το ερείπιο, η ιστορία εξαφανίζεται εντός του σκηνικού με τρόπο αισθητό. Και μάλιστα έτσι διαμορφωμένη, η ιστορία δεν αποτυπώνεται ως η διαδικασία μιας αιώνιας ζωής αλλά, αντιθέτως, ως η διεργασία μιας ακατάσχετης παρακμής».[i]

Στις 9 Νοεμβρίου 1989, το Τείχος του Βερολίνου ήρθε να προστεθεί στη μεγαλειώδη κατηγορία του ερειπίου. Οι ρωγμές στην κατασκευή του σήμαναν την παρακμή, τη διάλυση της άλλοτε κραταιής Σοβιετικής Αυτοκρατορίας. Μοιραία, όπως και στο Πένθιμο Γερμανικό Δράμα, το Τείχος έμελλε πλέον να εικονίζεται ως σκηνικό σε έργα μυθοπλασίας, Είναι άραγε τυχαίο ότι μετά την πτώση του δημοσιεύτηκε το περιβόητο δοκίμιο του Francis Fukuyama που έφερε τον τίτλο Το Τέλος της Ιστορίας; Το εγχείρημα της Σοσιαλιστικής Ουτοπίας, είχε πλέον ηττηθεί κατά κράτος. Ο Λένιν δεν ζούσε πια για να διαπιστώσει την παγκόσμια επικράτηση της φιλελεύθερης Δημοκρατίας και της ελεύθερης Αγοράς που αποτελούν τη μόνη εγγύηση ευημερίας και προόδου για όλα τα κράτη: Άλλη λύση δεν υπήρχε. Ήταν εκείνη ακριβώς τη στιγμή, του «πένθους» της Ιστορίας, που «τα ρολόγια γύρισαν ανάποδα». Σε αυτή τη στιγμή θα επανέλθουμε.

Nell mezzo del cammin . Ταυτόχρονα με Το Τέλος της Ιστορίας, ένα άλλο σημαντικό κείμενο ήρθε να προστεθεί στην βιβλιογραφία για την πτώση του Τείχους Τον Δεκέμβρη του 1989, ο George Steiner έγραψε ένα Σημείωμα που έφερε τον τίτλο «The State of Europe: Christmas Eve 1989» (Η Κατάσταση της Ευρώπης: Παραμονή Χριστουγέννων 1989).

Σε αντίθεση με το πανηγυρικό ύφος του Fukuyama, το κείμενο του Στάινερ διακρίνεται για την υφολογική του πολυμορφία η οποία, θα μπορούσε κανείς να πει, καθρεφτίζει τις συναισθηματικές μεταπτώσεις που βιώνουν οι άνθρωποι όταν, στα μέσα του δρόμου της ζωής τους, ο ευθύς δρόμος της Ιστορίας έχει χαθεί. Γράφει λοιπόν ο Στάινερ: «Ασφαλώς δικαιούμεθα να εκφράσουμε τη χαρά μας. Δεν θέλω να χαλάσω τη γιορτή. Προσωπικά, ωστόσο, δεν τα πάω καλά με την ευφορία και δεν μπορώ να διώξω από το μυαλό μου ορισμένες σκέψεις. Sorry»[ii]

Μία από τις σκέψεις που τον απασχολούν, είναι η έννοια και το βίωμα του χρόνου σε κορυφαίες ιστορικές στιγμές. Γράφει: «Η ταχύτητα των γεγονότων στην Ανατολική Ευρώπη είναι τέτοια … ώστε οι πρωινές εφημερίδες να είναι άχρηστες πριν βραδιάσει». Κατά τη γνώμη του, αυτή η επιτάχυνση και συμπύκνωση του χρόνου χαρακτηρίζει όλα τα μεγαλειώδη, ιστορικά συμβάντα που ανατρέπουν το στάτους κβο και τη ρουτίνα της καθημερινότητας. Οι μεγάλες επαναστάσεις, όπως αυτές του 1789 και 1917, καθώς και η πρόσφατη εξέγερση στο Ανατολικό Βερολίνο, χαρακτηρίζονται ως «επιταχυντές» (accelerandos) που καθιστούν αδύνατη τη συνοχή του όποιου αφηγήματος.

Πέραν της χρονικής, υπάρχει και το μέγεθος της χωρικής διάστασης των γεγονότων που συσκοτίζει το αφηγηματικό βλέμμα: «Η γεωγραφική κλίμακα του σεισμού των ημερών μας, οι ιδεολογικές και εθνικές διαφοροποιήσεις, τα διεθνή συμφέροντα που ενέχονται σ’ αυτό το σεισμό, καθιστούν σχεδόν αδύνατη μια έλλογη αντίδραση, πόσο μάλλον μια αξιόπιστη πρόβλεψη». Τι να κάνουμε; Το πανοραμικό βλέμμα αποκλείεται. Ο αφηγητής, μπορεί μόνο να λειτουργήσει ως τηλεοπτικός φακός που ακολουθεί τον μαραθωνοδρόμο!

Jogging. Πώς, όμως, να συνδέσει κανείς τα κομμάτια του παζλ, που καθημερινά αυξάνονται, καθώς τρέχει παράλληλα με αυτά στη λεωφόρο της Ιστορίας; Αυτόν ακριβώς τον αφηγηματικό άθλο επιχειρεί να φέρει εις πέρας στο Σημείωμά του ο Στάινερ! Τι προηγήθηκε; Τι διαδραματίζεται τώρα; Τι έπεται; Η αφηγηματική ανάληψη των γεγονότων αναπόφευκτα εμπλέκεται με την πρόληψη των εξελίξεων, ενώ το φιλόδοξο υποκείμενο της αφήγησης σκοντάφτει πάνω στο υποκείμενο του αφηγήματος με αποτέλεσμα να μπερδεύεται ο ένας στα πόδια του άλλου! Ευτυχώς, υπάρχει το χιούμορ που σώζει την κατάσταση.

Έτσι, όπως όταν κάποιος γυρίζει τη μπομπίνα μιας βουβής κινηματογραφικής ταινίας με ιλιγγιώδη ταχύτητα, ο αφηγητής παραθέτει εν τάχει την άνοδο του Γκορμπατσόφ στην εξουσία, τις ριζοσπαστικές μεταρρυθμίσεις του, Glasnost και Perestroika, οι οποίες αναπτέρωναν διεθνώς τις ελπίδες πολλών κομουνιστών/τριών για μια γνήσια, επιτέλους, λαοκρατική διακυβέρνηση με ανθρώπινο πρόσωπο, ελευθερία του λόγου και σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα, ενώ ταυτόχρονα φτάνουν τα νέα για κάποιες μυστηριώδεις, συναντήσεις εν μέσω της Μαλτέζικης κυματώδους θαλάσσης του σοβιετικού ηγέτη με τον πρόεδρο των ΗΠΑ. Τι είπαν; Πού συμφώνησαν; Πού διαφώνησαν; Καμιά πληροφορία δεν διαρρέει για το περιεχόμενο των συζητήσεών των δύο ηγετών που κρατούν στα χέρια τους τις τύχες της γήινης σφαίρας! Πέφτει το Σιδηρούν Παραπέτασμα; Σήμανε το τέλος του Ψυχρού Πολέμου;

Ο αφηγητής σηκώνει τα χέρια! Ο καταιγισμός των δημοσιογραφικών πληροφοριών καθιστά αδύνατη την όποια συνοχή του αφηγήματος: «Καμιά οικονομολογική αυθεντία, κανένας γνώστης στρατηγικής, κανένας ‘Κρεμλινολόγος’ ή αναλυτής κοινωνιολογικών και οικονομικών δεδομένων, δεν μπόρεσε να προβλέψει όσα ζούμε σήμερα». Ο Θρίαμβος του Απρόβλεπτου είναι δεδομένος: «Από στιγμή σε στιγμή όλα μπορεί όλα να στραβώσουν: Το μέλλον του Γκορμπατσόφ κρέμεται από μια κλωστή», σημειώνει ο αφηγητής.

 Αυτά, όσον αφορά τις δύο υπερδυνάμεις. Ποια είναι όμως η κατάσταση της Ευρώπης την παραμονή των Χριστουγέννων του 1989; «Τι άλλο μπορεί να κάνει κανείς από το να προσεύχεται να ελπίζει, να χαίρεται και να οργίζεται με τις χλιαρές γραφειοκρατίες της Κοινής Αγοράς και με τον καθώς πρέπει νεο-απομονωτισμό της Μάργκαρετ Θάτσερ στη Βρετανία; Γινόμαστε μάρτυρες μιας σχεδόν τρελής κούρσας εθνικισμών που αναβιώνουν, εθνικού μίσους, καθώς και μιας αντίστροφης δυναμικής μελλοντικής ευμάρειας και ελεύθερων συναλλαγών». Γεγονός είναι πως τα πάντα μας διαφεύγουν. «Έχουμε επιστρέψει πίσω στον αινιγματικό κτύπο-σφυγμού του μεσσιανικού».

Για ένα blue jean, για μια Πίτσα. Εδώ τίθεται το ερώτημα: ποιο ήταν εντέλει το χαμένο αντικείμενο του πόθου για τα όλους αυτούς τους νέους και τις νέες της Komsomol που διέσχιζαν κατά χιλιάδες σύνορα και τείχη ώστε να φτάσουν το ταχύτερο στον παράδεισο της Δύσης; «Παρακολουθούμε μια TV επανάσταση, μια ορμή προς την υπόσχεση-Καλιφόρνια που έχει προσφέρει η Αμερική».

 Το χαμένο αντικείμενο του πόθου ανακτάται χάρη στα «Αμερικανικά πρότυπα ένδυσης, διατροφής, μεταφοράς, διασκέδασης, στέγασης». Στις μέρες μας, τα πρότυπα αυτά είναι που αποτελούν «την απτή ουτοπία στις επαναστάσεις. Με το Dallas να προβάλλεται στα ανατολικά του Τείχους, ο διαμελισμός του Καθεστώτος ήταν αναπόφευκτος». Αυτά που άρπαζαν με απληστία από τα ράφια της Δύσης οι απελευθερωμένοι, ήταν «βίντεο-κασέτες, πορνό–κασέτες, αμερικανικού τύπου καλλυντικά και fast food. Δεν ήταν εκδόσεις των Mill, de Tocqueville, ή Solzhenitsyn. ‘Οι νέοι ναοί’, της ελευθερίας (το όνειρο του 1789) θα είναι τα McDonald’s και το τηγανητό κοτόπουλο Κεντάκυ».

Ο αφηγητής αναρωτιέται: «Τι θα γεμίσει αυτό το ταραχώδες κενό; Στη Δύση, η θρησκεία γαντζώνει τα νύχια της στις πόρτες μας και το χρήμα μας κράζει». Η ιδεολογία του Ωφελιμισμού κυριαρχεί και ο άνθρωπος καταστρέφει το φυσικό περιβάλλον του. Τα Τείχη έπεσαν. Τι μέλλει γενέσθαι; «Μόνο ένας Τρελός θα μπορούσε να προφητέψει».

…Το κείμενο κλείνει με ένα Υστερόγραφο. Εκεί, ο Στάινερ σημειώνει: «Μπορώ να δω πιο ξεκάθαρα τώρα τη μαρξιστική υπερεκτίμηση του ανθρώπου. Το ίδιο λάθος έκανε και ο Μωυσής ξανά και ξανά (θυμηθείτε τους απελπισμένους θυμούς του και το θάνατο ένα βήμα πριν φτάσει στη γη της επαγγελίας), καθώς και τις ψευδαισθήσεις του Χριστού». Ο Στάινερ θεωρεί πως αυτή η «υπερεκτίμηση του ανθρώπου πάλι διαψεύδεται». Ήδη, στην Ουγγαρία και το Ανατολικό Βερολίνο, βλέπει το μίσος κατά των Εβραίων να σιγοκαίει.

Το Σημείωμα γράφτηκε το 1989. Σήμερα, 30 χρόνια μετά την πτώση του Τείχους, τόσο εμείς όσο και ο Τζωρτζ Στάινερ γνωρίζουμε πολύ καλά τη συνέχεια του συγκλονιστικού αυτού αφηγήματος που γράφεται ακόμα. Οι παρατηρήσεις και οι επιφυλακτικές προβλέψεις του προμηνύουν, ωστόσο, τα όσα ακολούθησαν. Η παντοκρατορία της Δύσης και του Καπιταλισμού, επέφεραν μια παράδοξη, αντιφατική τομή στην έννοια και την εμπειρία του Χρόνου.

Ανάποδα γυρίσαν τα Ρολόγια. Με την κατάρρευση του αντίπαλου δέους, τα ρολόγια γύρισαν πίσω στο 19^ο Αιώνα, και η υποκρισία της άρχουσας τάξης αποκαλύφθηκε. Το Κράτος Πρόνοιας, και η φιλεργατική νομοθεσία, ήταν τα «τείχη» που εμπόδιζαν την εξάπλωση του κομμουνιστικού μικροβίου στα κράτη της Δύσης. Τώρα, ο Νεοφιλελευθερισμός απαιτούσε από τους εργαζόμενους την επιστροφή όλων των δανεικών και με τόκο!

Το Τέλος της Ιστορίας είχε επισημάνει την επιστροφή της Αρχής της! Εκεί βρισκόμαστε σήμερα. Η Πολιτική συνδέεται πλέον με την Ωρολογοποιία. Να πάψουν τα Ρολόγια να είναι Απελπισμένα, «να δείχνουν ΘΑΝΑΤΟ»[iii]. Αυτός είναι ο Αγώνας της Αριστεράς του μέλλοντος.

---

[i] Βάλτερ Μπένγιαμιν, Η Καταγωγή του Γερμανικού Δράματος. Εισαγωγή-μετάφραση Χρήστος Γεμελιάρης. Ηριδανός, 2017, σ. 232.

[ii] Το δοκίμιο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Granta. Βλέπε: http//granta.com/the- state—europe-chrismas-eve-1089/.

[iii] Βλέπε: Μ. Σαχτούρης, Ανάποδα γυρίσαν τα Ρολόγια, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα,1998.