ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΙ ΑΝΑΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΟΥ «ΒΑΛΚΑΝΙΣΜΟΥ»

ΤΑΞΙΔΙΑ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ 2.

Hugo Canoilas, Wilderness compassing
the abyss weight, 2015, κερί, ακρυλικό και ζωγραφική 
σε χαρτί, 150x120 εκ. 

Τα διάφορα ευρωπαϊκά ομοσπονδιακά σχέδια, μεταξύ αυτών και εκείνα της Βαλκανικής ή Ανατολικής Ομοσπονδίας ή Ένωσης, που προτάθηκαν στη διάρκεια του 19^ου αιώνα, αποτελούσαν σχέδια εναλλακτικά του μοντέλου έθνος-κράτος και χαρακτηρίζονταν από άνιση ριζοσπαστικότητα. Μια παρόμοια πρόταση για Βαλκανική Ένωση προώθησαν οι δυτικο-ευρωπαϊκές φιλελεύθερες δυνάμεις μετά  από απόφαση  του 27^ου Παγκόσμιου Συνεδρίου Ειρήνης το 1927, μέσα από τις Βαλκανικές Διασκέψεις που πραγματοποιήθηκαν σε βαλκανικές πρωτεύουσες (1930-34): Όσο και αν την ιδέα της Ένωσης οι βαλκάνιοι, κυβερνητικοί κυρίως παράγοντες, που συμμετείχαν στην Α΄ Διάσκεψη (Αθήνα Οκτώβριος 1930) την προίκιζαν με μακρόχρονο παρελθόν και ονομαστούς πρωτεργάτες (Ρήγας, Οβρένοβιτς, Ρακόβσκυ, Μπότεβ), η Βαλκανική όπως και η Βαλκανική Κομουνιστική Ένωση, την οποία προωθούσε η ΕΣΣΔ, αποτελούσαν ad hoc σχέδια πολιτικο-οικονομικών ενώσεων, που προπαγανδίζονταν ως αναγκαία στις μεταπολεμικές γεωπολιτικές (ανασύνταξη των νικητριών δυνάμεων απέναντι στη Γερμανία) και οικονομικές εξελίξεις (κραχ του 1929).

Η βασική ιδέα προέκυψε με το τέλος του Μεγάλου πολέμου και τη διάλυση των αυτοκρατοριών (Οθωμανική, Τσαρική και Αυστροουγγαρία) και εκκινούσε από το δικαίωμα των εθνών στην ‘αυτοδιάθεση’, που υποστηριζόταν από διαφορετικές αφετηρίες από τους Γ. Ουίλσον και Βλ. Λένιν. Άνισου μεγέθους και γεωπολιτικής σπουδαιότητας ‘εθνοτικές οντότητες’ –κάποιες ταυτίζονταν με «μειονότητες», όπως πολιτογραφήθηκαν το 1878– διεκδίκησαν αυτό το δικαίωμα, ζήτημα που αποδείχθηκε αποφασιστικής σημασίας για την τύχη της Ένωσης των έξι βαλκανικών κρατών.

Πριν παρακολουθήσουμε τη συνέχεια (από το προηγούμενο Ταξίδι) των εργασιών των Επιτροπών της Α΄ Βαλκανικής Διάσκεψης στην Αθήνα, είναι ενδιαφέρον να συγκρίνουμε το εν λόγω εγχείρημα με το σχέδιο μιας «άλλης Παμβαλκανικής» 14 κρατών, που γνωστοποιήθηκε στους διοργανωτές της, σύμφωνα με την αντι-βενιζελική εφημερίδα που το δημοσιεύει:

«Εις την Βαλκανικήν Διάσκεψιν εστάλη εκ Παρισίων υπόμνημα νεαρού –εικοσιτριετούς– Αλβανού πολιτικού φυγάδος, ονόματι Μπεκήρ Βάλτερ εσωκλείων και το σχέδιον μιας σημαίας Παμβαλκανικής. Είνε αυτή η σημαία κατέρυθρος με κυανούν κύκλον εις το μέσον της διαστιζόμενον από 14 αστέρας λευκούς. Το ερυθρόν –εξηγεί– συμβολίζει το αίμα το οποίον θ α  χ υ θ ή διά να επιτευχθή η Βαλκανική Ένωσις. Ο κυανούς κύκλος τον καθαρισμένον Βαλκανικόν ορίζοντα, τα δε 14 άστρα τας 14 Βαλκανικάς Δημοκρατίας. Γνωρίζω –προσθέτει– ότι τώρα μόνον 5 κράτη υπάρχουν εις την χερσόνησόν μας αλλά διά να επιτευχθή μία Βαλκανική Ομοσπονδία πρέπει κάθε εθνότης ν’ αποτελέσει ιδίαν Δημοκρατίαν. Και ο Μπεκήρ απαριθμεί τας Βαλκανικάς εθνότητας: Έλληνες, Βούλγαροι, Ρουμάνοι, Σέρβοι, Αλβανοί, Κροάται, Σλοβένοι, Μαυροβούνιοι, Μακεδόνες, Βόσνιοι, Τούρκοι, Δοβρουτσανοί, Βεσσαραβοί και Ούγγροι. Προφανώς ο κ. Μπεκήρ παραλείπει, χάριν συντομίας, τους Μωραΐτας, τους Επτανησίους, τους Τσάμηδες, τους Μαλισσόρους, τους Γκέγκηδες, τους Λιάπηδες, τους Αρβανιτοβλάχους, τους Κουτσοβλάχους, τους Αθιγγάνους και τους Εβραίους, διά την εκπροσώπησιν των οποίων η σημαία των θα μεταβάλλετο εις αστερόεντα ουρανόν. Εννοείται ότι διά να ιδρυθούν αι 14 Δημοκρατίαι πρέπει να εξωσθούν οι βασιλείς της Νοτιοσλαυΐας, της Ρουμανίας, της Βουλγαρίας και της Αλβανίας και να διαλυθούν τα κράτη εις πατρυάς. Δι’ αυτό ακριβώς προβλέπει αιματοκύλισμα προς επίτευξιν της Βαλκανικής Ενώσεως. Και είνε μόλις 23 ετών ο διαπρεπής αυτός παμβαλκανικός οργανωτής...» (Η άλλη Παμβαλκανική, Η Πρωΐα  9-10-30, 2).

Προφανώς πρόκειται για ένα από τα σοσιαλιστικά σχέδια, που προπαγανδίζονταν τότε στη βάση της ιδέας της «αυτοδιάθεσης»/ απελευθέρωσης των φυλακισμένων στις αυτοκρατορίες εθνών. Όχι λιγότερο ενδιαφέρον είναι το σχόλιο της εφημερίδας, η οποία, θέλοντας να γελοιοποιήσει το εν λόγω πολιτικό σχέδιο, τραβάει στα άκρα την εθνοτική συλλογιστική του «υπομνήματος» του Αλβανού πολιτικού πρόσφυγα προτείνοντας μια «Παμβαλκανική» ευρύτερη κατά δέκα «εθνότητες»: Αυτή, η τελευταία, που φάνταζε το 1930 αλλά ακόμα και μετά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο ως παραλογισμός, μάς προσγειώνει στις μετά-1989 εθνοτικές ομάδες και κράτη-νάνους, που συμπλέουν με μοντέλα ελεύθερης αγοράς και που σύμφωνα με τον Ε. Hobsbawm (Η εποχή των άκρων, σ.50 κ.ε., 360, 716-7) είναι «για τους πολυεθνικούς γίγαντες ο πιο βολικός κόσμος»: Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού του πολιτικο-κοινωνικού μοντέλου είναι η τρι-εθνοτική Βοσνία, όπου πρόσφατα Βόσνιοι κατέβηκαν σε διαδηλώσεις με το σύνθημα «Δεν είμαι Σέρβος, δεν είμαι Κροάτης, δεν είμαι Μουσουλμάνος, είμαι άνεργος».

Προς την Ένωσιν Βαλκανικών εθν(ικ)οτήτων

«[…] Η επιτροπή των πολιτικών υποθέσεων  Ο κ.  [Λ.] Μακκάς ανέπτυξε πρώτον το υπόμνημά του περί των μέσων προς επίτευξιν της πολιτικής προσεγγίσεως των Βαλκανικών κρατών, υποδείξας την ανάγκην συστάσεως Επιτροπής Συμβιβασμού προς επίλυσιν των διαφορών των, την σκοπιμότητα της περιοδικής συναντήσεως των Υπουργών των εξωτερικών και την σύναψιν συνθήκης αποκηρύξεως του πολέμου μεταξύ Βαλκανικών, συνθήκης υποκειμένης εις την αμοιβαίαν αυτών εγγύησιν. Ετερμάτισεν ευχόμενος όπως, επειδή αι συστάσεις αυταί είναι λογικαί και μετριοπαθείς, υιοθετηθούν υπό των κυβερνήσεων […]. Είτα ο κ. Σπυρόπουλος ανέπτυξε το υπόμνημά του περί της ανάγκης της συγκροτήσεως Βαλκανικού Λοκάρνο. […] Ο κ. Παπαναστασίου συνεφώνησε ότι δεν πρέπει να αντιγραφή πιστώς το Γερμανικόν Λοκάρνο […] Διά το ζήτημα των μειονοτήτων εδέχθη να ληφθή υπό της Συνελεύσεως η απόφασις όπως εκφρασθή προς τας Κυβερνήσεις  των Βαλκανικών Κρατών η ευχή όπως όλαι αι Κυβερνήσεις εφαρμόζουν πιστώς τας διατάξεις περί προστασίας των μειονοτήτων και εξασφαλίζουν εις αυτάς τας θρησκευτικάς και εκπαιδευτικάς ελευθερίας των, υπό τον όρον ότι η ευχή αύτη θα απευθυνθή προς όλα τα κράτη του κόσμου.[…].

Η πρότασις του κ. [Δ.] Κύρωφ […] Μετά ταύτα ο κ. Κύρωφ υπέβαλε την κάτωθι πρότασιν, με την παράκλησιν όπως αύτη, υιοθετουμένη υπό της επιτροπής, υποβληθή εις την Συνέλευσιν και λάβη την μορφήν ψηφίσματος.

“Φρονούντες ότι το ζήτημα των μειονοτήτων αποτελεί μίαν από τας μεγαλυτέρας δυσχερείας αίτινες πρέπει να εξομαλυνθούν, ώστε να καθορισθή η οδός προς την συνεννόησιν, είνε απαραίτητον όπως αι Κυβερνήσεις όλων των Βαλκανικών κρατών ως και αι εν εκάστη χώρα βιούσαι μειονότητες εκπληρώνουν εις το ακέραιον και ειλικρινώς τας αμοιβαίας υποχρεώσεις των συμφώνως προς τας περί μειονοτήτων συνθήκας.

Η Βουλγαρική αντιπροσωπεία εύχεται προς το Διεθνές Γραφείον Ειρήνης και όλα τα μέλη της Διασκέψεως ασκήσουν όλην του την επιρροήν και καταβάλουν πάσαν προσπάθειαν όπως επιτύχουν τον σωτήριον τούτον σκοπόν και όπως καταθέσουν σχετικάς αναφοράς περί του αποτελέσματος των προσπαθειών των τούτων εις την προσεχή Διάσκεψιν.”

Την πρότασιν ταύτην ανέλυσε έτερον μέλος της βουλγαρικής αντιπροσωπείας και υπεστήριξε την γνωστήν βουλγαρικήν άποψιν ότι πρέπει πρώτον να λυθούν τα ζητήματα τα οποία χωρίζουν τους Βαλκανίους και κατόπιν τα ενώνοντα αυτούς.

Η επιτροπή της πνευματικής συνεργασίας Εις άλλην αίθουσα της Βουλής συνήλθεν υπό την προεδρίαν του Τούρκου αντιπροσώπου Αβδουλλά μπέη η τρίτη επιτροπή. Ο Τούρκος αντιπρόσωπος εξέφρασε με εξαιρετικήν λεπτότητα, την οποίαν όλοι οι άλλοι αντιπρόσωποι εξετίμησαν, παράπονα διά μερικάς φράσεις, τας οποίας είπεν εναντίον της Τουρκίας εις την χθεσινήν του αγόρευσιν ο αρχηγός της Σερβικής αντιπροσωπείας κ. Γιόνιτς, αφήσας να εννοηθή ότι η κατάστασις της Βαλκανικής χερσονήσου υπό της Τουρκίας επέφερεν οπισθοδρόμησιν του πολιτισμού. Απήντησεν ο Νοτιοσλαύος αντιπρόσωπος κ. Μπόγδκοβιτς, παρασχών εξηγήσεις, αι οποίαι εκρίθησαν ικανοποιητικαί.

Αμέσως κατόπιν ο ίδιος Σέρβος αντιπρόσωπος ανέπτυξε το υπόμνημά του περί της προσεγγίσεως των βαλκανικών λαών δια της καταλλήλου διδασκαλίας εις τα σχολεία.

Ο Ρουμάνος αντιπρόσωπος κ. Καντακουζηνός καθηγητής εις το πανεπιστήμιον του Βουκουρεστίου ωμίλησε περί του Λαϊκού Πανεπιστημίου του κ. Γιόργκα, διά του οποίου η Επιστήμη έρχεται προς τον Λαόν. Πρόκειται περί Πανεπιστημίου το οποίον περιέρχεται ανά τας επαρχίας. Ο κ. Καντακουζηνός συνέστησεν όπως το παράδειγμα αυτό μιμηθούν και αι άλλαι βαλκανικαί χώραι. Επίσης εζήτησεν όπως ανταλλάσσουν τακτικά επισκέψεις οι φοιτηταί των διαφόρων βαλκανικών Πανεπιστημίων, όπως γίνεται ανταλλαγή ομοιωμάτων των εν τοις μουσείοις έργων, αμοιβαίαι επισκέψεις των εθνικών θιάσων εις τας πρωτευούσας των άλλων βαλκανικών κρατών κλπ.

Ο κ. Σβώλος, ομιλών επί του αυτού θέματος, συνιστά την οργάνωσιν της καλυτέρας πνευματικής επικοινωνίας των πνευματικών ηγετών των βαλκανικών λαών, της διδασκαλίας μιας τουλάχιστον γλώσσης γειτονικής χώρας εις κάθε βαλκανικόν Πανεπιστήμιον, την ανταλλαγήν κινηματογραφικών ταινιών κλπ..

Ένας ύμνος προς την Ελλάδα  Ωμίλησεν έπειτα ο Αλβανός αντιπρόσωπος κ. Φράσσαρι ο οποίος έψαλλε πραγματικόν ύμνον εις το αρχαίον Ελληνικόν πνεύμα, […]. Εχαρακτήρισε ως απαραίτητον την διδασκαλίαν της αρχαίας Ελληνικής γλώσσης και της αρχαίας τέχνης εις όλην την Βαλκανικήν.

Η κ. Αύρα Θεοδωροπούλου εζήτησεν έπειτα όπως ληφθή έκτακτος μέριμνα διά να μην υπάρχουν πλέον εις τα διδακτικά βιβλία σημεία εξάπτοντα τα μίση μεταξύ των λαών και δημιουργείται φιλοπόλεμον πνεύμα εις τους μαθητάς. Συνέστησε δε όπως καταρτισθή επιτροπή, η οποία και εναντίον της θελήσεως των κρατών να εξελέγχη τα σχολικά βιβλία και να επιβάλη τον σεβασμόν αυτών.

Εις την πρότασιν αυτήν απήντησε ο κ.  [Β.] Βεκιαρέλλης τονίσας ότι δεν δύναται η Βαλκανική Διάσκεψις να εισηγηθή μέτρα στρεφόμενα εναντίον των κρατών. Άλλως τε, είπεν, είνε αδύνατον να διδάσκονται οι μαθηταί τας πολεμικάς δόξας των λαών των, χωρίς να εξάπτεται και το μίσος των. […].

 Εις την οικονομικήν επιτροπήν Εις την τετάρτην επιτροπήν επί των οικονομικών ζητημάτων συνελθούσα χθες το απόγευμα υπό την προεδρίαν του πρώτου αντιπροσώπου της Γιουγκοσλαυΐας κ. Γιόνιτς υπεβλήθησαν 7 εν όλω υπομνήματα εξ ών 4 Γιουγκοσλαυϊκά και 3 Ελληνικά. Πρώτος έλαβε τον λόγον ο κ. [Δ.] Σάντης όστις είπεν ότι το πρώτον βήμα διά να χειραφετηθούν τα Βαλκάνια είνε να συνεργασθούν οικονομικώς. Χρειάζεται κατ’ αρχήν η μεταβολή του τελωνειακού συστήματος, η εφαρμογή ενιαίας εμπορικής πολιτικής, καθορισμός ωρισμένων προϊόντων τα οποία εκάστη Βαλκανική χώρα θα αγοράζη υποχρεωτικώς παρά της άλλης, η διοργάνωσις του εξωτερικού εμπορίου των γεωργικών προϊόντων διά της συστάσεως τραστ. Καταλήγει συνιστών την ίδρυσιν μονίμου επιτροπής οικονομικών μελετών. […].

Τα κοινωνικά ζητήματα Εις την έκτην επιτροπήν των κοινωνικών ζητημάτων συνελθούσαν υπό την προεδρίαν του κ. Σακίζωφ [αρχηγός των Βουλγάρων Σοσιαλιστών], αντιπροσώπου της Βουλγαρίας, διεξήχθη λεπτομερής συζήτησις επί του τρόπου καθ’ όν είνε δυνατόν η βαλκανική εργατική νομοθεσία να προσεγγίση την νομοθεσίαν των πλέον ανεπτυγμένων κρατών. Τον λόγον έλαβον αλληλοδιαδόχως όλοι οι αντιπρόσωποι και μετά πολύωρην συζήτησιν επί όλων των εργατικών προβλημάτων η επιτροπή εξέφρασεν ευχάς πρώτον επί της ενοποιήσεως της κοινωνικής νομοθεσίας, δεύτερον επί του καθορισμού των ωρών εργασίας, τρίτον επί της ρυθμίσεως της εργασίας γυναικών και ανηλίκων, τέταρτον επί της αποζημιώσεως εις τα κτήματα, δυστυχημάτων εργασίας και κοινωνικών ασφαλίσεων, πέμπτον επί της εξισώσεως των ξένων εργατών με τους γηγενείς εις τα ζητήματα αποζημιώσεως διά τα δυστυχήματα εργασίας, έκτον διά τον κανονισμόν του ζητήματος της ανεργίας, έβδομον διά τον βιομηχανικόν έλεγχον και όγδοον διά την συνδικαλιστικήν ελευθερίαν.[…]».

Αι χθεσιναί ενδιαφέρουσαι συνεδριάσεις των διαφόρων επιτροπών της Α΄ Βαλκανικής Διασκέψεως, Η Πρωΐα 7-10-1930, 5.

Η Αγγελική Κωνσταντακοπούλου διδάσκει Βαλκανική Ιστορία στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων