Με δύναμη από την ... Αίγινα

Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Εκκλησίες στο Μεξικό, 1958, σινική μελάνη σε χαρτί

Του Ηλία Κολοβού*

 

ΕΛΕΝΗ ΓΟΥΣΤΗ-ΣΤΑΜΠΟΓΛΗ, Η Αίγινα στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας. Η ζωή του προύχοντα Παντελάκη Οικονόμου, Εκδ. Η Αιγιναία, Αίγινα 2024, σελ. 240

 
 
Το ξεφυλλίζω στο καράβι πηγαίνοντας από τον Πειραιά στην Αίγινα. Τυπογραφικά εξαιρετικό, με ωραία γραμματοσειρά και ευρεία περιθώρια που δεν συναντάς συχνά πια στα βιβλία, διάκριση των ενοτήτων εμπνευσμένη από παλαιά χαρακτικά και σχέδια του νησιού, και με χαρακτηριστικές φράσεις που έχουν αλιευθεί από τα γραπτά τεκμήρια. Μέχρι να πιάσουμε στο λιμάνι της Αίγινας έχω ξεκινήσει να διαβάζω κανονικά πια το βιβλίο.
Η Ελένη Γούστη-Σταμπόγλη στη μελέτη της αυτή βιογραφεί, με βάση εκτεταμένη αρχειακή και βιβλιογραφική έρευνα, έναν Αιγινήτη προύχοντα των τελευταίων χρόνων πριν από την Ελληνική Επανάσταση, τον λογιώτατο Παντελάκη Οικονόμου (περ. 1750 - περ. 1810), οι απόγονοι του οποίου πήραν το επώνυμο Λογιωτατίδη, με προεξάρχοντα τον Γεώργιο της Ελληνικής Επανάστασης και τον Σπυρίδωνα, τον αρχαιολόγο που ανέδειξε την αρχαϊκή γλυπτική του νησιού. Το βιβλίο είναι επίσης μια μελέτη τοπικής ιστορίας, που μας γνωρίζει, μέσα από ενδελεχή έρευνα, την παλαιά Αίγινα, πριν από την Ελληνική Επανάσταση, οι κάτοικοι της οποίας, όπως και ο Παντελάκης Οικονόμου, ζούσαν ακόμη κυρίως στη μεσαιωνική Παλιαχώρα, οχυρωμένη στην ορεινή ενδοχώρα του νησιού. Εκεί, για παράδειγμα, συγκεντρώθηκαν, στις 27 Ιανουαρίου 1767, ιερείς, προεστοί, και όλη η κοινότητα της Αίγινας, συμφωνώντας να προστατεύσουν τα καλλιεργήσιμα χωράφια τους στον Κάμπο και στον Μεσαγρό από τη βόσκηση, με απόφαση που φέρει τη σφραγίδα του Κοινού και βεβαιώνεται από τον αρχιεπίσκοπο Αιγίνης.
Αλλά την ίδια στιγμή, και εδώ πρέπει να δώσουμε ιδιαίτερη προσοχή, η εποχή που μελετά η Ελένη Γούστη-Σταμπόγλη, τα χρόνια γύρω στα 1800, «δεν χωράει» στο μικρό νησί του Αργοσαρωνικού: η συγγραφέας, με αφηγηματική ενάργεια, παρακολουθεί τον ήρωα του βιβλίου της, τον Παντελάκη Οικονόμου, να κινείται με άνεση στα άλλα νησιά του Αργοσαρωνικού, στην Αθήνα, στην Πελοπόννησο, στο Αιγαίο γενικότερα και στις ακτές της Μικράς Ασίας, και βέβαια στην Κωνσταντινούπολη, την εμβληματική πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπου ο προύχοντας της Αίγινας εκπροσωπεί την κοινότητα, αλλά και εμπορεύεται. Στην Πόλη, για παράδειγμα, στην Αγορά των Βιβλιοπωλών (Sahhaflar Çarşısı), που υπάρχει ακόμη και σήμερα, ο Παντελάκης, ο οποίος βρισκόταν εκεί ίσως για να σπουδάσει, αγόρασε χαρτί για να το στείλει στον αδελφό του, νεοεκλεγέντα ορθόδοξο επίσκοπο Άνδρου και Σύρου, το καλοκαίρι του 1769, το οποίο θα το χρησιμοποιούσε για να καταγράψει τα κτήματα της επισκοπής του. «Μια πόλη σε διαρκή μεταμόρφωση», όπως την χαρακτηρίζει η Ελένη Γούστη-Σταμπόγλη, σε αυτήν συναντάμε ξανά στα 1785 τον Παντελάκη Οικονόμου να δανείζεται για λογαριασμό της κοινότητας της Αίγινας 2.000 γρόσια από τον άρχοντα σερδάρη Τζελεμπή Κωστάκη Πασχάλ Ζαδέ. Πρωτεύουσα της νέας οθωμανικής γραφειοκρατίας των Φαναριωτών εκείνα τα χρόνια, η Κωνσταντινούπολη ήταν επίσης και η έδρα του Οικουμενικού Πατριαρχείου: το 1803 ο Παντελάκης Οικονόμου θα βρεθεί για άλλη μια φορά στην πρωτεύουσα για να προσπαθήσει να επηρεάσει την εκλογή του αρχιεπισκόπου Αιγίνης.
Από ιστοριογραφική άποψη, η μελέτη της Ελένης Γούστη-Σταμπόγλη ξεφεύγει από τα όρια της τοπικής ιστορίας και γίνεται μια μελέτη της κινητικότητας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία γύρω στα 1800. Παράλληλα, είναι μια μελέτη της πύκνωσης των δικτύων και των οικονομικών σχέσεων στην περίπτωση ενός προύχοντα της εποχής εκείνης. Ο Παντελάκης Οικονόμου βιογραφείται εδώ μαζί με τους συγγενείς, τους συνεργάτες, τους φίλους και τις επαγγελματικές γνωριμίες του, χωρίς όμως στη βιογραφία αυτή να παραμελείται ο προσωπικός του βίος στην Αίγινα, όπως, για παράδειγμα, ο γάμος του με την Ζαφειρίτσα, την κόρη του μακαρίτη Παυλή Οικονόμου και της συζύγου του Μάλτας, που μελετάται με βάση το προικοσύμφωνό της. Στο δίκτυό του Οικονόμου ανήκαν καπετάνιοι, κληρικοί, άλλοι πρόκριτοι, όπως, π.χ., ο Θεοδωράκης Βλασσόπουλος στο Άργος (που, όπως μαθαίνουμε, είχε φιλοξενήσει και την οικογένεια Έλγιν), αξιωματούχοι, έμποροι ή Φαναριώτες, «ένα ανθρώπινο δίχτυ που εξακτινώνεται για να δημιουργήσει ένα πλέγμα που συγκρατεί, τροφοδοτεί και υπηρετεί τα συμφέροντα της Κοινότητας αλλά, εντέλει, και της οικογένειας», σύμφωνα με τη συγγραφέα. Όπως προκύπτει και από μια εγγραφή στον Κώδικα της αιγινήτικης Μονής Χρυσολεόντισσας, που επίσης μελετά η Ελένη Γούστη-Σταμπόγλη, Παντελάκης Οικονόμου και Θεοδωράκης Βλασσόπουλος, για παράδειγμα, μπήκαν μεριδιούχοι στη ναυπήγηση ενός πλοίου, μια κίνηση που τους συνδέει και με την ευρύτερη ανάπτυξη του θαλάσσιου εμπορίου τα χρόνια εκείνα.
Ήταν μια εποχή ευρείας κινητικότητας, μεγάλων αλλαγών και επαναστάσεων. Η μελέτη της Ελένης Γούστη-Σταμπόγλη παρακολουθεί την Αίγινα να βγαίνει από την απομόνωσή της για να εγγραφεί στην περιφέρεια ενός πιο κινητικού κόσμου. Σε αυτό το πλαίσιο, παρατηρούμε στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου το νησί να αλλάζει, με τη σταδιακή μετακίνηση των κατοίκων της Παλιαχὠρας προς την περιοχή της Κολώνας, του αρχαίου λιμανιού της Αίγινας, της σημερινής πόλης, όπου θα δραστηριοποιηθεί πια ο γιος του Παντελάκη, ο Γεώργιος Λογιώτατος, μετέπειτα Λογιωτατίδης, μεταξύ των πρωταγωνιστών της Ελληνικής Επανάστασης. Το λιμάνι βέβαια θα γίνει και θα παραμείνει η πύλη εξόδου του νησιού προς τον κόσμο, και ταυτόχρονα η πύλη εισόδου των νέων ιδεών και επισκεπτών στην Αίγινα.
Η μελέτη της Ελένης Γούστη-Σταμπόγλη, έχοντας εντρυφήσει στα ιστορικά τεκμήρια, αξιοποιώντας έναν ευρύ ιστοριογραφικό προβληματισμό, σύγχρονων αφετηριών και προσεγγίσεων, μας προσφέρει μια συναρπαστική αφήγηση. Αυτό είναι ένα ξεχωριστό προσόν. Τι ωραίο ένα βιβλίο να μη σε αφήνει να το αφήσεις, να συνεχίσεις να το διαβάζεις όλο το Σαββατοκύριακο, και να το τελειώνεις πια στο καράβι της επιστροφής από την Αίγινα στον Πειραιά.

* Ο Ηλίας Κολοβός είναι διευθυντής ερευνών στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.