Τζέιμς Τζόις: ο συγγραφέας στο εργαστήριό του

ΤΗΣ ΠΟΛΥΣ ΧΑΤΖΗΜΑΝΩΛΑΚΗ

Φωτ. Henri Kandiyoti

JAMES JOYCE, Giacomo Joyce. Η απόκρυφη ιστορία του Τζέιμς Τζόις στην Τεργέστη, αρχές του εικοστού αιώνα, μτφρ. Άρης Μαραγκόπουλος, εκδόσεις Τόπος, σελ. 224

Ένα βιβλίο από το οποίο κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει

Μια ματιά στα σχόλια των αναγνωστών που έχουν αναρτηθεί για τον “Οδυσσέα” (Ulysses) του James Joyce στην ιστοσελίδα γνωστού βιβλιοπωλείου της Αθήνας δίνει μια χαρακτηριστική εικόνα της αντιφατικής συνύπαρξης φανατικών εχθρών και φανατικών φίλων του βιβλίου και για ένα πράγμα μπορεί να είναι κανείς βέβαιος: πως δεν πρόκειται για ένα βιβλίο της εύκολης ανάγνωσης – για άλλους είναι αναμέτρηση, για άλλους είναι μύηση, για άλλους είναι Οδύσσεια στην οποία δεν επιθυμούν να πάρουν μέρος. Σίγουρα ένα βιβλίο που δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητο. «Η πιο σημαντική έκφραση που βρήκε η εποχή μας», έχει γράψει ο Έλιοτ και συνεχίζει: «ένα βιβλίο στο οποίο όλοι έχουμε οφειλές και από το οποίο κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει».

“Δεν θα υπηρετήσω”

Διαβάζοντας τη διακήρυξη πίστεως τρόπον τινά του ίδιου του Joyce, όπως διατυπώνεται στο «Πορτρέτο του καλλιτέχνη» του, το βιβλίο που αφορά τη νεότητά του και την θητεία του στα σχολειά των Ιησουιτών στην Ιρλανδία, δεν μπορείς να μην σταθείς στο εμβληματικό «Δεν θα υπηρετήσω» από το φλογερό κήρυγμα του καλόγερου. Το «Νon serviam» που κι αυτός το δανείζεται από τον εκπεσόντα Άγγελο, την κραυγή του Εωσφόρου όταν αρνείται να υπηρετήσει τον Θεό και εκδιώκεται από τον Παράδεισο. Ο Joyce με τη σειρά του οικειοποιείται αυτήν την κραυγή για να δηλώσει στο τέλος του βιβλίου σε τρεις αράδες ένα «μανιφέστο» πίστεως στην αλήθεια και τη δημιουργία για το πώς θα προσπαθήσει να εκφραστεί όσο καλύτερα μπορεί με την τέχνη του και τη ζωή του. Θυμάμαι λοιπόν, ας μου επιτραπεί να καταθέσω την προσωπική αναγνωστική μου εμπειρία κατά τη δεκαετία του ’90, τότε που προσπαθούσα στις αρχές ακόμα της προσωπικής μου διαμόρφωσης και παιδείας έξω και πέρα από τις θετικές μου επιστήμες, να αναμετρηθώ με το κείμενο του Joyce.

Μοιραζόμουν την εμπειρία με μια ομάδα φίλων που προσπαθούσαν σκληρά και με είχαν παρασύρει. Μια φίλη από αυτούς, που η οικογένειά της προερχόταν από εφοπλιστικούς κύκλους του Λονδίνου, είχε προσλάβει μια Αγγλίδα καθηγήτρια λογοτεχνίας για να συζητούν μαζί και να μελετούν τον «Οδυσσέα». Αφοσίωση αξιαγάπητη που δεν αποκάλυπτε μόνο την ιδιομορφία και το πάθος της γνωστής μου να διαχειρίζεται προς όφελος της ψυχής της την πατρική περιουσία αλλά την πρωτοφανή απαίτηση αυτού του συγγραφέα για αφοσίωση, για ολοκληρωτική αφιέρωση στο έργο του από τον αναγνώστη του – εμένα – που εκείνη την εποχή δεν είχα αποφασίσει να του την παραχωρήσω. Συνέβη δηλαδή ένα προσωπικό αναγνωστικό σχίσμα, δεν μπορούσα να τον σηκώσω στον πνευματικό μου ορίζοντα, ένιωθα δέσμευση και φρόντισα να εξασφαλίσω τα όριά μου – ένα non serviam τρόπον τινά. Ο κόσμος ήταν θεωρούσα έξω από το σύμπαν του Joyce και ως αναλφάβητος αναγνώστης είχα αποφασίσει ότι θα τον συναντήσω αργότερα έχοντας διατρέξει τη δική μου διαδρομή. Μια αναβολή δηλαδή για μια περίοδο μεγαλύτερης ωριμότητας.

Συγγραφέας πλαστουργός

Πώς να αναμετρηθείς και να ζυγίσεις στο νου σου μέσα από ένα μόνο έργο - αυτό το έργο- όλο τον Δυτικό Κανόνα και την Παράδοση, τα μυριάδες κλειδιά που απαιτούνταν για να εισχωρήσεις στο Σύμπαν του, τον Σαίξπηρ, το Δάντη, το Θωμά τον Ακινάτη, την πανουργία των Ιησουιτών, την πολύτροπη γλώσσα που ήταν στριφνή ακόμα και στην μετατοπισμένη εκδοχή της – μετά τη μετάφραση; Το κοροϊδευτικό quark της Φυσικής της πρώτης μου νεότητας, το υπατομικό σωματίδιο που πήρε το όνομά του από την Αγρυπνία του Finnegan, καταλαβαίνω τώρα πως δεν οφείλει την ονοματοδοσία σε μια αλαζονική επίδειξη καλλιέργειας του Gellman. Ήταν και αυτό μια ενδιαφέρουσα πνευματική ανταλλαγή κάποιου – του φυσικού επιστήμονα - που όπως ο Joyce στο δικό του αντίστοιχα έργο, επιχειρούσε να στήσει εκ του μηδενός την αρχιτεκτονική του μικρόκοσμου, να επινοήσει μια νέα γλώσσα. Επιχειρώντας την ύβρη, όπως κάθε μεγαλειώδης ανθρώπινη δημιουργία, κάνοντας τον υπαινιγμό της ανθρωπινότητας με τη μαγική λέξη από Σύμπαν του Joyce. Δεν νοείται λοιπόν πνευματικός άνθρωπος, από κάθε πλευρά του φάσματος, να μην έχει διαβάσει τον «Οδυσσέα» του. Πιστεύω πως η περιδιάβαση στον κόσμο και στη γλώσσα του, στα πάθη των ηρώων του, τα πάντα κατασκευασμένα με τα πιο ευγενή και τα πιο ταπεινά υλικά της λογοτεχνίας και της ανθρώπινης φυσιολογίας, είναι ένας άθλος ισοδύναμος με την κατάκτηση μιας μορφής αθανασίας.

Οδηγός προς ναυτιλλομένους

Σε αυτήν την αναγνωστική διαδρομή θα ήθελα να αναφέρω έναν όμορφο σταθμό στα 1995 νομίζω με το “Ulysses - Οδηγό προς Ναυτιλλομένους” του Άρη Μαραγκόπουλου από τις εκδόσεις Δελφίνι. Μια σημαδούρα στον ωκεανό, μια σανίδα σωτηρίας, μια αποκάλυψη – («Δύναμαι!» αναφωνεί ο αναγνώστης όπως ο καλόγερος στην Πάπισσα Ιωάννα) - ένα βιβλίο με σημειώσεις για τη διαδρομή που δεν φιλοδοξούσε να λύσει τους γρίφους αλλά έδινε μια νέα προοπτική, την αρχή σε μια μαθητεία. Ανακάλυψα επίσης, πολύ αργότερα, την εποχή του διαδικτύου, μια διαδραστική διαδικτυακή έκδοση του Ulysses στο πρωτότυπο, που μετέτρεπε την σελίδα του κειμένου σχεδόν σε λεξικό: Αναρίθμητα παράθυρα με κείμενα διαφορετικού χρώματος ανάλογα με το αν οι σημειώσεις ήταν γραμματολογικές ή πραγματολογικές, ή βιογραφικές - ένα κείμενο λεοπάρδαλη δηλαδή εντελώς που όμως έδινε την εντύπωση της μονοσήμαντης ερμηνείας μια και σε καλούσε να αντικαταστήσεις το πρωτότυπο με τα παλίμψηστα.

Giacomo Joyce ένα απόκρυφο έργο

Σε αυτήν την ατμόσφαιρα, περνάει ο καιρός, περνούν τα χρόνια, γερνά ο αναγνώστης που αναβάλλει και δεν διάβασε, δεν μελέτησε όπως πρέπει τον «Οδυσσέα», γιατί εξέπεσε για να μην τον υπηρετήσει και εμφανίστηκε πάλι αυτό το μυστήριο έργο, το Giacomo Joyce, από τα κατάλοιπα του συγγραφέως, μεταθανάτιο, που εξεδόθη πριν πενήντα χρόνια, την εποχή που μεσουρανούσε ο επίσημος βιογράφος του Joyce ο Richard Ellman, ένα χειρόγραφο δεκάξι σελίδων σε χαρτί νούμερο 8, ένα εικαστικό σχεδόν χειρόγραφο, που ο συγγραφέας είχε γράψει τον καιρό της διαμονής του στην Τεργέστη, όταν με την νεαρή του σύζυγο εγκαταστάθηκαν εκεί φεύγοντας από το Δουβλίνο, και ήταν απόκρυφο, δεν είχε θελήσει να το εκδώσει. Η έκδοση του 1968 - για τους αμύητους όπως εγώ αναφέρω ότι και στη χώρα μας ακολούθησαν δύο μεταφράσεις. Της Μαντώς Αραβαντινού της ερευνήτριας που μελέτησε και τα «ελληνικά» του Joyce από τις εκδόσεις Χατζηνικολή και του Άρη Μαραγκόπουλου από τις εκδόσεις Σμίλη, στο πνεύμα της τότε φήμης του έργου. Ο συγγραφέας αποκάλυπτε μια ερωτική ιστορία με μια μαθήτριά του, τον καιρό που ήταν καθηγητής αγγλικών στην Τεργέστη στη σχολή Berlitz, μια σπαρταριστή - ίσως και τραγική ιστορία έρωτα του παντρεμένου - ή ο ανεκπλήρωτος, καλύτερα ο ανέφικτος έρωτας με μια Μπεττίνα Φραβασίλη, το αρχέτυπο του ωριμότερου καθηγητή και της νέας, τόσες και τόσες φορές στη λογοτεχνία και στη ζωή που οδηγεί κάποιον να γίνει παρανάλωμα της τρέλας ή να σταθεί –να αντισταθεί και να κάνει αυτό που ξέρει- και να γράψει.

Αυτή θα ήταν η τύχη του κειμένου αυτού αν ο θάνατος του επίσημου βιογράφου στα 1987, δεν ανασήκωνε για λίγο το πέπλο της αυθεντίας, για να ακουστούν και άλλες απόψεις, απόψεις ερευνητών που έβλεπαν μέσα από αυτό το κείμενο του Joyce όλο το υπόλοιπο έργο του "ως εις πανόραμα" αν όχι ακριβώς σαν ένα ολογράφημα που όλα τα περιέχει μα σαν ένα τρόπο εισαγωγής, μύησης στο όλο έργο του συγγραφέα. Αποσπάσματα αυτού του κειμένου βρίσκονται αυτούσια ή ανεπτυγμένα αργότερα στον Οδυσσέα του και στους Δουβλινέζους ή προέρχονται από την ποιητική του συλλογή «Μουσική Δωματίου» και το «Πορτρέτο του καλλιτέχνη».

Είχα την ευκαιρία να παρακολουθήσω το εισαγωγικό σεμινάριο μύησης στο έργο του Joyce που έκανε ο Άρης Μαραγκόπουλος ανήμερα την Bloomsday στο Πόλις Αρτ Καφέ στο κέντρο της Αθήνας. Εκεί ανέφερε ανάμεσα σε άλλα πως το σύνολο του έργου του Ιρλανδού δεν έχει μια γραμμική ιστορία, μια διαδοχή, αλλά πως γράφεται σχεδόν ταυτόχρονα. Και τόσο συνδεδεμένη είναι η ζωή του με το έργο του ώστε δεν γίνεται να μελετήσεις την βιογραφία του χωρίς το έργο του πως υπάρχει μια ενεργή μια δραματική σχέση μεταξύ τους, τόσο ισχυρή που φαίνεται και στο ότι όταν το έργο του ολοκληρώνεται τελειώνει και ζωή του. 

Ένα εργαστήρι της γραφής του Joyce

Έτσι λοιπόν αυτή η νέα έκδοση του Giacomo Joyce σε μετάφραση του Άρη Μαραγκόπουλου από τις εκδόσεις Τόπος περιλαμβάνει βεβαίως καθρεφτικά το πρωτότυπο, ερμηνευτικά σχόλια και κυρίως μια εκτεταμένη εισαγωγή και ένα υστερόγραφο. Η προσέγγιση γίνεται τώρα όχι πια μόνο μέσα από μια ανεκπλήρωτη ερωτική ιστορία –και τούτο άλλωστε εντάσσεται στον προσωπικό μύθο του Joyce, σε έναν από τους προσωπικούς του μύθους τουλάχιστον, αυτόν της δυνατότητας δημιουργίας μιας ανοιχτής συντροφικής σχέσης– αλλά και όλων των ερευνών που έχουν γίνει από τότε, για να αποκατασταθεί το κείμενο αυτό στο ύψος και το βάθος της γραμματείας για τον Joyce. Πρόκειται για ένα κείμενο γραμμένο με τον τρόπο της συνειδησιακής ροής και βεβαίως με πλήθος διακειμενικές αναφορές ανιχνεύσιμες και γνωστές (Σέξπηρ, Δάντης, Ίψεν, να πούμε τις πιο ονομαστές) και άγνωστες (που δεν έχουμε ακόμα αποκρυπτογραφήσει), το οποίο συνομιλεί με το υπόλοιπο έργο του όπως μας μαθαίνει ο Μαραγκόπουλος. Ούτως ή άλλως ο Τζόυς εργάζεται προσηλωμένος σε μια διαρκή επεξεργασία, μια αναδιατύπωση του βίου του ώστε να εξαχθεί το ελιξήριο, η πεμπτουσία της αλήθειας, η αντανάκλαση του εσωτερικού κόσμου, ο καλύτερος ρυθμός: η ουσία της ουσίας, ώστε να καταφέρει να διαμορφωθεί η προσωπική του αλήθεια στο αμόνι της ψυχής του, όπως άλλωστε επιθυμούσε να διατυπωθεί στο έργο του η αληθινή ψυχή της πατρίδας του της Ιρλανδίας. 

Μια δεύτερη ευκαιρία για τον αναγνώστη

Έτσι λοιπόν, ο έλληνας αναγνώστης έχει στα χέρια του μια δίγλωσση έκδοση για την μετάφραση την οποία ο δημιουργός της μπορεί να υποστηρίξει λέξη προς λέξη, μια μετάφραση όπου ζυγίζονται μια μια οι λέξεις όχι μόνο για την αυτονόητη μετάβαση στην κόψη του νοήματος, αλλά με ένα βάρος και ένα ένδυμα που αποκτούν μέσα από την περιπλάνηση στις έννοιες και τους συμβολισμούς σε όλες τις υπόλοιπες σελίδες του έργου του Ιρλανδού, με το βάρος και τη σημασία που έχουν πάρει από εντρύφηση στις εμμονές και τη λογιότητα του συγγραφέα αλλά και του μεταφραστή του που τον ακολουθεί κατά πόδας. 

Εκτός λοιπόν από το πλήθος των ερμηνευτικών σχολίων, των σημειώσεων που συνοδεύουν την μετάφραση ακολουθείς τη μαγεία μιας περιπλάνησης σε αντανακλάσεις και βυθομετρήσεις των νοημάτων, μια μαθητεία όπου "περιέχεται" όλο το υπόλοιπο έργο του Joyce. Μια κοπιώδης δημιουργική αναγνωστική εμπειρία, μια αίσθηση - κάλεσμα στον Άλλο για να δει ότι υπάρχει οδός, και ότι κάποιος «στεφανηφόρος» την έχει βαδίσει, παραπέμποντας και εξακτινώνοντας με συνειρμούς και σημειώσεις σε όλο το υπόλοιπο έργο τους οδοδείκτες του. Το μικρό αυτό απόκρυφο κείμενο πράγματι είναι ένα κλειδί για το άλλο, το απέραντο, το ταραγμένο, πολύτροπο έργο του Ιρλανδού, είναι μια αφορμή για μια νέα μοναχική γοητευτική διαδρομή, κάλεσμα στον αναγνώστη που ανέβαλε, να αρχίσει πάλι από την αρχή.