Μονόστιχες ποιητικές ιδέες

ΤΟΥ ΣΠΥΡΟΥ ΘΕΡΙΑΝΟΥ

ΧΡΗΣΤΟΣ ΤΟΥΜΑΝΙΔΗΣ, Πάνω σε μια χορδή, εικονογράφηση Ελευθερία Ζάχου, εκδόσεις Έναστρον, σελ. 64

Τι, ακριβώς, είναι ένα μονόστιχο; Ο Jouri Tynianov, στο δοκίμιό του «Το πρόβλημα της γλώσσας του στίχου» (1924), για να μελετήσει το στίχο, εξετάζει καταρχάς το ρυθμό και, κατόπιν, το νοηματικό περιεχόμενο. Ο Tynianov, αναφέρεται στην έμμετρη ποίηση, ωστόσο, θεωρούμε πως η προσέγγισή του, επιδέχεται γενικότερης εφαρμογής. Γιατί επιλέγει αυτή την οδό; Τη μελέτη, δηλαδή, πρώτα του ρυθμού σε σχέση με το περιεχόμενο; Γιατί θεωρεί το ρυθμό ως ένα σύστημα εντός του οποίου βρίσκονται σε αλληλενέργεια και διαπάλη σύνθετοι παράγοντες. Σ’ αυτήν, ακριβώς, τη σύμπλεξη, ο ρυθμός προσδίδει δυναμική στα λεκτικά υλικά και, παράλληλα αφομοιώνεται με τον σημασιακό προορισμό του λόγου, ενισχύοντας τις νοηματικές μονάδες, με τέτοια δυναμική, που ακόμα κι αν προσθέσει ο ποιητής ένα πεζό στοιχείο, αυτό θα τονισθεί και θα παραμορφωθεί. Ακριβώς γι’ αυτό, σύμφωνα με τον Tynianov, κι ένας μόνο στίχος, μπορεί να νομιμοποιηθεί ως μορφή ποίησης. Το μονόστιχο, δηλαδή, δεν είναι ακριβώς ποίημα, αλλά ένας ιδιαίτερος τρόπος, με τον οποίο εκδηλώνεται η ποίηση. Η μορφή του αυτόνομου στίχου, εμφανίζεται ως ένα όριο ποιητικής ανάπτυξης, ταυτόχρονα όμως, εγείρεται το επίδικο του ακρωτηριασμού της νοηματικής και ποιητικής έκφρασης.

Η ποιητική συλλογή «Πάνω σε μια χορδή» του Χρήστου Τουμανίδη, είναι μία κατάθεση τέτοιας μορφής ποίησης. Περιλαμβάνει 63 μονόστιχα, με τον τίτλο της συλλογής να παραπέμπει, σαφώς, στα «Μονόχορδα» του Ρίτσου, την πλέον αντιπροσωπευτική συλλογή μονόστιχων, στη ελληνική ποίηση. Στον Τουμανίδη, η μετρική οικονομία είναι αυτή, που οδηγεί το «άρμα» του ρυθμού, καθώς πρόκειται για δεκαπεντασύλλαβα και δεκαεξασύλλαβα, κυρίως, μονόστιχα. Αν θελήσουμε να αναζητήσουμε ένα «αρχέτυπο» για τα μονόστιχα του Τουμανίδη, αυτό δεν θα το βρούμε στα μονόστιχα του Ρίτσου (του οποίου η επιρροή στην ποίηση του Τουμανίδη είναι αδιαμφισβήτητη) αλλά στα έμμετρα ποιήματά του, στα οποία, όπως επισημαίνει ο Δ. Κοκόλης, συναντούμε μια πυκνότερη σύμπλεξη καταστάσεων και συναισθημάτων, που υπερβαίνει την ολική κάλυψη από μία σκέψη ή ένα συναίσθημα, όπως λίγο πολύ συμβαίνει στην «παραδοσιακής κοπής λυρικότητα». Κι ίσως, πηγαίνοντας ακόμα παραπέρα, το «αρχέτυπο» των μονόστιχων του Τουμανίδη, θα πρέπει να το αναζητήσουμε στο ύφος των σολωμικών ποιητικών εγγραφών. Ωστόσο, υπάρχουν μονόστιχα, που δεν έχουν τον κοφτό ανασασμό του δεκαπεντασύλλαβου: Σ’ ένα πεσμένο φύλλο διάβασα την ιστορία του κόσμου.

Μέσα σε αυτές τις ποιητικές στιγμές, στις οποίες δημιουργεί μια μελαγχολική και συγκινησιακή εικόνα του κόσμου ή αντικρίζει τον κόσμο με φιλοσοφική διάθεση, ο Τουμανίδης εξυψώνει, την ύπαρξη και τα πράγματα, που την περιβάλλουν. Την εξυψώνει, δεν την εξιδανικεύει. Υπάρχει ένα απόθεμα νοήματος μέσα στην περιπαθή στιγμή του κάθε μονόστιχου, πολλές φορές εν είδει αποφθέγματος: Σ’ όλες τις πιθανότητες, αιφνίδια βραδιάζει. Ενδείξεις ενός ακινητοποιημένου χρόνου, καθώς προσπαθεί να συλλάβει την εποπτεία της στιγμής: Πάνω στην πέτρα, ένα πουλί, κατάργησε τον χρόνο. Και να μιλήσει για την ύπαρξη και την απουσία μέσα από τα πιο διάσπαρτα υλικά και την πιο αμφιλεγόμενη διάθεση: Τα ρούχα μας, χωρίς εμάς, χορεύουν στην ταράτσα. Στην ποίηση του Τουμανίδη, η ανθρώπινη ματιά, δίνει ακόμα αξία στα πράγματα. Και εκλύει τη μεταφυσική ομορφιά τους: Κάπου μακριά ο κεραυνός απόθεσε τ’ αυγά του.

Η ανάπτυξη μιας ποιητικής ιδέας ή ενός συναισθήματος στα πλαίσια ενός και μόνο στίχου, όπως αναφέραμε στην αρχή, είναι ένα εγχείρημα, που μπορεί να οδηγήσει σε αποτυχία, καθώς μπορεί να καταλήξει στη διατύπωση μιας πρότασης χωρίς ποιητικές αξιώσεις. Από την άλλη δεν πρέπει να μας διαφεύγει, πως ο έμμετρος λόγος δεν είναι πάντα ποίηση, όπως επισημαίνει ο G. M. Hopkins, υπενθυμίζοντάς μας τα σύγχρονα διαφημιστικά σλόγκαν, τους έμμετρους μεσαιωνικούς νόμους κλπ. Ο Τουμανίδης φαίνεται να καταφέρνει να αποδώσει στα μονόστιχά του τον καταλυτικό ρόλο της ποίησης.

Γεννημένος τον Μάιο του 1952, στη Λιθαριά της Πέλλας, όπου έζησε τα πρώτα χρόνια της ζωής του, ο Χρήστος Τουμανίδης εμφανίζεται επίσημα στα γράμματα το 1978, με τη συλλογή του Αστάθμητα. Θα ακολουθήσουν οι ποιητικές συλλογές Απόπειρες (1981), Η Ώρα του Λιμανιού (1987), Αντίστιξη των Άστρων (1997), Κεριά Θυέλλης (2005), Οι Ελεγείες της Ανατολής (2013). Κλείνοντας την περιδιάβασή μας στο ιδιότυπο ποιητικό εγχείρημά του, παραθέτουμε πέντε μονόστιχα από τη συλλογή, την οποία κοσμούν τα σχέδια της Ευθυμίας Ζάχου:

Και στα λευκά της, η ερημιά, μαύρα τραγούδια λέει.

Έκλεισε το παράθυρο, για να υπάρξει πάλι.

Αλλιώς ωραίο, στη συννεφιά, το θαλασσί φουστάνι.

Οι λέξεις έχουνε κι αυτές τη σκοτεινή πλευρά τους.

Όταν η γη πικραίνεται ανθίζουν παπαρούνες.

 Ο Σπύρος Θεριανός είναι ποιητής