Παρά τη σιωπή του Παρτσαλίδη...

ΤΟΥ ΓΑΒΡΙΛΗ ΛΑΜΠΑΤΟΥ

ΜΑΡΙΟΣ ΜΑΡΚΟΒΙΤΗΣ, Όχι δεν είμαι εχθρός του λαού, εκδόσεις Επίκεντρο, σελ. 336

Το βιβλίο του Μάριου Μαρκοβίτη είναι ιδιαίτερα πολύτιμο. Περιλαμβάνει αρχειακά τεκμήρια που εμπλουτίζουν την πληροφόρησή μας για την πολιτική διαδρομή των Ελλήνων κουμουνιστών στα χρόνια του μεσοπολέμου. Ταυτόχρονα, είναι ιδιαίτερα ερεθιστικό για τη διερεύνηση της σχέσης μνήμης και ιστορίας, αφού ο κεντρικός του ήρωας Μάρκος Μαρκοβίτης (θείος του συγγραφέα) εντάσσεται τόσο στην ελληνική, όσο και στη σοβιετική ιστορία. Ο Μάρκος Μαρκοβίτης ήταν δραστήριο στέλεχος του Κομμουνιστικού Κόμματος στη δεκαετία του 1920. Για την πολιτική του δράση γνώρισε διώξεις με αποκορύφωμα την καταδίκη του σε θάνατο από το στρατοδικείο. Η ποινή μετριάστηκε και λίγο αργότερα, μαζί με άλλους συντρόφους του, δραπετεύει και μεταβαίνει στη Σοβιετική Ένωση.Το 1938, στα χρόνια του «μεγάλου τρόμου», εκτελέστηκε.

Η μνήμη του στην Ελλάδα. Για δεκαετίες η οικογένεια στην Ελλάδα, που πολλά μέλη της συμμετείχαν στο κομμουνιστικό κίνημα, αγνοούσε την τύχη του στη μεγάλη σοβιετική πατρίδα. Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι, ενώ υπήρχε απόφαση της Κ.Ε. του ΚΚΕ από το 1966 για την κομματική του αποκατάσταση, καμία από τις δύο πτέρυγες του ΚΚΕ που προέκυψαν από τη διάσπαση του 1968 δεν φρόντισε να ενημερώσει τους οικείους του για την τύχη του και την κομματική του αποκατάσταση. Ο Μήτσος Παρτσαλίδης (ηγετικό στέλεχος του ΚΚΕ εσωτερικού) απέφευγε να απαντήσει στις σχετικές ερωτήσεις του ανιψιού του και συγγραφέα του βιβλίου, που εκείνη την περίοδο ήταν δραστήριο μέλος του ΚΚΕ εσωτερικού. Τα αδέλφια του, παρά τους συγγενικούς τους δεσμούς με την Ρούλα Κουκούλου (μέλος του Π.Γ. του ΚΚΕ), πέθαναν χωρίς να τους ενημερώσει κανείς για την τύχη του.

Η μνήμη στη Σοβιετική Ένωση. Ο Μαρκοβίτης στο σύντομο διάστημα της παραμονής του στη Σοβιετική Ένωση πραγματοποίησε δύο γάμους. Από τον πρώτο του γάμο απέκτησε μια κόρη. Η μητέρα της συμβούλευε την κόρη της ότι έπρεπε να ξεχάσει τον πατέρα της. Το 1990 η οικογένεια ενημερώθηκε επίσημα από τις αρχές ότι ο Μαρκοβίτης εκτελέστηκε το 1938. Το ενδιαφέρον των οικείων του Μαρκοβίτη δεν μπορούσε να αποσυσχετισθεί με τις διεργασίες που συντελούνταν εκείνη την περίοδο στη σοβιετική κοινωνία. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Αρκάντι Οστρόφσκι, «η ιστορία κυριαρχούσε στη διδασκαλία της Περεστρόικα, μια από τις πιο μετασχηματιστικές περιόδους στη σοβιετική ιστορία. Δεν ήταν απλώς μια μικρή ομάδα διανοούμενων -όλη η χώρα είχε εμμονή με την ιστορία» (Η γέννηση της σύγχρονης Ρωσίας, 94). Το 2011 ο εγγονός του, μέσω email, επικοινωνεί με τον ανιψιό του στην Ελλάδα, επιδιώκοντας να μάθει περισσότερα για τη ζωή του. Η επαφή αυτή έδωσε το έναυσμα για τη συγγραφή του βιβλίου.

Η Ιστορία. Έχοντας πρόσβαση ο συγγραφέας, ψυχίατρος στο επάγγελμα, στον προσωπικό του φάκελο που απέκτησε ο εγγονός του από τις ρωσικές αρχές, έγραψε την ιστορία του Μάρκου Μαρκοβίτη ή Ochalis όπως ονομάστηκε στο διάστημα παραμονής του στη Σοβιετική Ένωση. Ο Μάρκος Μαρκοβίτης προερχόταν από εύπορη οικογένεια της Νάουσας. Ανήσυχο και αντισυμβατικό πνεύμα, υιοθέτησε την κομμουνιστική ιδεολογία. Δεν ήταν ο μοναδικός νέος προερχόμενος από ανώτερα κοινωνικά στρώματα που ακολούθησε τον ίδιο δρόμο. Το παράδειγμα του Θανάση Κλάρα από τη Λαμία είναι εξίσου χαρακτηριστικό. 

Ο νεαρός Μάρκος Μαρκοβίτης έγινε μέλος της ΟΚΝΕ το 1924, σε ηλικία δεκαεννέα ετών, στην Πάτρα. Βρέθηκε εκεί γιατί το γυμνάσιο της πόλης ήταν το μοναδικό που τον έκανε δεκτό, λόγω των διαδοχικών του αποβολών από διαφορετικά σχολεία της επικράτειας. Το αντικομφορμιστικό του πνεύμα τον έφερνε σε σύγκρουση με το συντηρητικό παιδαγωγικό πνεύμα της εποχής. Μετά την ολοκλήρωση των γυμνασιακών σπουδών αφιερώθηκε ολοκληρωτικά στο επαναστατικό κίνημα της εποχής. Οι σπουδές στο Πανεπιστήμιο (Νομική σχολή) είχαν περάσει σε δεύτερη μοίρα. Άλλωστε, μετά τη μεγάλη φοιτητική απεργία του 1929 αποβλήθηκε από το ίδρυμα. To 1930 στρατεύτηκε και όπως άλλοι νέοι κομμουνιστές της εποχής βρέθηκε στον πειθαρχικό ουλαμό του Καλπακίου. Οι συνθήκες διαβίωσής τους ήταν άθλιες. Πολλοί απο αυτούς υποβάλλονταν σε βασανιστήρια. Οι κομμουνιστές στρατιώτες εκδήλωσαν τη διαμαρτυρία τους, με αποτέλεσμα την παραπομπή τους στο στρατοδικείο. Το δικαστήριο επέβαλε τη θανατική καταδίκη στο Μάρκο Μαρκοβίτη και στον Γίαννη Πανούση. Παράλληλα, οι Δημήτρης Βλαντάς και Κώστας Γαμβέτας καταδικάστηκαν σε ισόβια κάθειρξη. Οι ποινές αυτές προκάλεσαν ευρύτατες κοινωνικές αντιδράσεις. Ο τύπος της εποχής έδωσε έμφαση στις άθλιες συνθήκες που επικρατούσαν στο στρατόπεδο, ενώ επιφανείς διανοούμενοι της εποχής, όπως ο Κ. Παλαμάς, ο Κ. Βάρναλης, ο Ν. Καζαντζάκης και άλλοι, έκαναν έκκληση «για επιείκεια και καλοσύνη».

Η αναθεώρηση της δίκης είχε σαν αποτέλεσμα τον μετριασμό των ποινών. Ο Μάρκος Μαρκοβίτης είδε την ποινή του να μετατρέπεται σε κάθειρξη 4 1/2 ετών. Τρεις μήνες αργότερα (16.4.1931) το όνομα του Μαρκοβίτη θα βρεθεί και πάλι στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων. Ήταν ένας απο τους οκτώ κομμουνιστές που δραπέτευσαν με εντυπωσιακό τρόπο απο τις φυλακές Συγγρού. Ανάμεσα τους και ο Ανδρόνικος Χαϊτάς (Έλληνας του Πόντου) που είχε διατελέσει γραμματέας του κόμματος. Οι δραπέτες κατέφυγαν στη Σοβιετική Ένωση. Την περίοδο της δίκης και της δραπέτευσης, στο εσωτερικό του ΚΚΕ υπήρχε έντονη εσωκομματική αντιπαράθεση, ενώ η εκλογική του επιρροή ήταν πολύ μικρή. Μετά απο απόφαση της Κομμουνιστικής Διεθνούς διορίστηκε μια νέα ηγετική ομάδα. Επικεφαλής της ο Νίκος Ζαχαριάδης.

Με βάση τα αρχειακά τεκμήρια ο Μαρκοβίτης φοίτησε στις κομματικές σχολές της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Για τους Έλληνες κομμουνιστές που φοίτησαν εκείνη την περίοδο στη Σοβιετική Ένωση υπάρχουν αναφορές στις μαρτυρίες του Βασίλη Νεφελούδη και του Πολύδωρου Δανιηλίδη. Όπως με παραστατικό τρόπο αναφέρουν, υπήρχε ένα καταπιεστικό κλίμα που ακύρωνε τους σπουδαστές ως αυτόνομες πολιτικές προσωπικότητες. Δυστυχώς, απουσιάζει μια μονογραφία που θα επικεντρωνόταν στην αθρωπογεωγραφία των Ελλήνων κομμουνιστών που σπούδασαν στη Σοβιετική Ένωση στα χρόνια του μεσοπολέμου και στις τύχες τους, τόσο στην Ελλάδα όσο και στη Σοβιετική Ένωση. Ο Μαρκοβίτης, μετά το πέρας των σπουδών του, ανέλαβε τη διδασκαλία κάποιων μαθημάτων στις κομματικές σχολές, ενώ η ένταξη του στο σοβιετικό κόμμα φανέρωνε την εμπιστοσύνη που απολάμβανε από τους ιθύνοντες της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Τα δεδομένα μεταβλήθηκαν με δραματικό τρόπο την περίοδο που διεξάγονταν οι δίκες της Μόσχας. Στο στόχαστρο βρέθηκε μεγάλος αριθμός κομμουνιστών που είχε καταφύγει στη Σοβιετική Ένωση. Την περίοδο αυτή ο Μαρκοβίτης βρισκόνταν στις ελληνικές περιοχές της Μαύρης Θάλασσας, εργαζόμενος στο εκδοτικό «Κομυνιστίς». Το εκδοτικό αυτό εξέδιδε βιβλία και εφημερίδες που απευθύνονταν στους ελληνικούς πληθυσμούς της Μαύρης Θάλασσας. Στα πρώτα χρόνια της σοβιετικής εξουσίας οι πληθυσμοί αυτοί είχαν τη δυνατότητα να μαθαίνουν ελληνικά και να διατηρούν τα ήθη και τις παραδόσεις τους. Τα δεδομένα αυτά άλλαξαν με δραματικό τρόπο στα τέλη της δεκαετίας του 1930.

Στη Σοβιετική Ένωση διεξάγονταν πλέον εκκαθαρίσεις και με βάση εθνικά κριτήρια. Ο Τίμοθι Σνάιντερ, στις Αιματοβαμμένες χώρες, παραθέτει πλήθος στοιχείων για τις διώξεις σε βάρος της πολωνικής και άλλων εθνικών μειονοτήτων. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο είναι αναγκαίο να προσεγγίσουμε τις δοκιμασίες του ποντιακού ελληνισμού. Μακριά από τη Μόσχα ο Μαρκοβίτης ήταν ιδιαίτερα ευάλωτος απέναντι στους κατασταλτικούς μηχανισμούς των σοβιετικών αρχών ασφαλείας. Παρότι ως ακραιφνής σταλινικός προχώρησε σε ανυπόστατες καταγγελίες σε βάρος του Έλληνα παιδαγωγού Ιορδανίδη και άλλων συντρόφων του στο εκδοτικό, δεν απέφυγε τη σύλληψη από τις σοβιετικές μυστικές υπηρεσίες.

Η σύλληψη τού προκάλεσε έκπληξη. Μέχρι τότε πίστευε ότι συλλαμβάνονται αντεπαναστάτες και εχθροί του λαού. Έσπευσε, όπως και άλλοι εκείνη την περίοδο, να συντάξει επιστολή πρός τον Στάλιν, στην οποία δήλωνε την αθωότητά του. Από τα πρακτικά των ανακρίσεων που παραθέτει ο συγγραφέας βλέπουμε να ζωντανεύουν σκηνές απο το Μηδέν και το άπειρο του Α. Καίστλερ. Ο Μαρκοβίτης σταδιακά γίνεται έρμαιο των επιδιώξεων του ανακριτή του. Αποδέχθηκε ότι η δραπέτευσή του απο τις φυλακές Συγγρού ήταν σχέδιο των ελληνικών κρατικών αρχών. Με αυτόν τον τρόπο ένας μεγάλος αριθμός ανθρώπων που ήρθε σε επαφή με τους δραπέτες μπορούσε να ενοχοποιηθεί από τις σοβιετικές αρχές ασφαλείας. Η εκτέλεσή του πραγματοποιήθηκε τον Μάρτιο του 1938.

Η μελέτη του Μάριου Μαρκοβίτη έρχεται να μας υπενθυμίσει ότι η πολιτική διαδρομή των Ελλήνων κομμουνιστών ήταν αναπόσπαστα συνδεδεμένη με αυτή του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος. Είναι αναγκαίο και στη χώρα μας να γίνουν αποδεκτά τα πορίσματα της επιστημονικής έρευνας για το λιμό της Ουκρανίας, τη σφαγή στο Κατίν, τα σοβιετικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Η εισαγωγή του Στράτου Δορδανά με ευσύνοπτο τρόπο αναδεικνύει τις αρετές του βιβλίου και ταυτόχρονα το εντάσσει στην ευρύτερη ιστοριογραφική συζήτηση.

Ο Γαβρίλης Λαμπάτος είναι διδάκτωρ Ιστορίας. Τελευταίο του βιβλίο: «ΚΚΕ και εξουσία, 1940-1944», Μεταίχμιο, Αθήνα 2018