Ένα λεξικό, πραγματεία

ΤΟΥ ΘΟΔΩΡΟΥ ΠΑΡΑΔΕΛΛΗ

Σε µια εποχή πολύ κοντά στην πτώση της δικτατορίας και στην πρώτη φάση της λεγόµενης μεταπολίτευσης, από το 1978 µέχρι το 1987, εποχή πολιτικής αναζήτησης και ανασυγκρότησης του τόπου, ο Σωτήρης Δηµητρίου εκδίδει ένα µοναδικό για τα ελληνικά δεδοµένα πεντάτοµο λεξικό, µε στόχο την αδογµάτιστη και κριτική αφοµοίωση των νέων ρευµάτων της εποχής: Λεξικό όρων σηµειολογικής και δοµικής ανάλυσης της τέχνης (1978), Λεξικό όρων επικοινωνίας και σηµειωτικής ανάλυσης (1980), Λεξικό όρων γλωσσολογίας (1983,δύο τόµοι), Λεξικό όρων σηµαντικής (1986), Λεξικό όρων κυβερνητικής, δοµισµού και της θεωρίας των συστηµάτων (1987). Ήδη από την εποχή της δικτατορίας, οι διάφορες εκδόσεις που αφορούσαν τα νέα ευρωπαϊκά ρεύµατα στην Ελλάδα υπήρξαν κατά κύριο λόγο ασύνδετες µεταξύ τους, η έννοια της «σειράς» σχεδόν άγνωστη στον εκδοτικό σχεδιασµό και η αφοµοίωση και επεξεργασία των νέων ιδεών, στη σύνδεσή τους µάλιστα µε τις ιστορικές τους καταβολές, άναρχες και αποσπασµατικές. Το έργο εκείνο του Σωτήρη Δηµητρίου, βοήθησε ακριβώς στο να δηµιουργηθεί ο κατάλληλος αυτός καµβάς που έδινε σε εµάς τους νεότερους τη δυνατότητα να ενώσουµε τις ψηφίδες και να συγκροτήσουµε, στο µέτρο που ο καθένας μπορούσε, να σχηματίσει τη µεγάλη εικόνα.

Τα λεξικά συνήθως µεταδίδουν συγκεκριµένες γνώσεις µέσα από µια σειρά λίγο πολύ ανεξάρτητων µεταξύ τους λημμάτων. Αυτό που αναιρείται εδώ είναι η αυθαίρετη ανεξαρτησία των ληµµάτων, ή, καλύτερα, πέρα από την επαρκή εννοιολογική ανάλυση του κάθε όρου, ο καθένας από αυτούς επικοινωνεί µε το σηµασιολογικό πεδίο στο οποίο ανήκει (διά µέσου των τόµων) και εντάσσεται στις διάφορες θεµατολογίες του όλου έργου. Στην ουσία πρόκειται γι’ αυτό που οι Γάλλοι αποκαλούν dictionnaire raisonné, λεξικό στοχαστικό, αναστοχαστικό, εµβριθές και στοχευµένο. Τα όλο έργο είναι συγκροτηµένο µε τρόπο ώστε να αποκαλύπτεται τόσο η επιστηµονικοφάνεια ορισµένων όρων, όσο και το ιδεολογικό περιεχόµενο των θεωρητικών σχηµάτων και ρευµάτων που οριοθετούν τις επτά καλυπτόµενες από τα λεξικά γνωστικές περιοχές (δοµισµός, κυβερνητική, επικοινωνία, σηµειωτική σηµειολογία, γλωσσολογία και σηµασιολογία).

Καθεµία από τις εκτεταµένες εισαγωγές όλων ανεξαιρέτως των λεξικών, αποτελεί από µόνη της µια κριτική εισαγωγή σε µια από τις επτά γνωστικές περιοχές που πραγµατεύεται το όλο έργο. Εισαγωγή που τοποθετεί ιστορικά και κριτικά το κάθε ζήτηµα, συνδέει τις βασικές έννοιες µεταξύ τους, µετατρέποντάς τις σε εργαλεία ανάλυσης των κοινωνικών δοµών και πρακτικών. Η γενικότερη σκοπιά ανάλυσης εντάσσεται στην αδογµάτιστη µαρξική σκέψη που «αφήνει εκατό λουλούδια να ανθίσουν και εκατό σχολές να συναγωνιστούν», µια ανοιχτή διαδικασία θεώρησης του κόσµου και της ανθρώπινης κατάστασης. Η ανάλυση αγγίζει τόσο τις επιστηµονικές πλευρές των πραγµάτων, όσο τις φιλοσοφικές, ιστορικές, κοινωνικές και πολιτικές, µε πρόταγµα την αποκάλυψη των κρυµµένων κατά κανόνα ιδεολογικών νηµάτων. Οι όροι, τέλος, µεταφράζονται σε τρεις γλώσσες (αγγλικά, γαλλικά, γερµανικά) ώστε να βοηθηθεί ο αναγνώστης στην προσπάθειά του να προσεγγίσει τα πρωτότυπα έργα και τη ξένη βιβλιογραφία.

Το λεξικό αυτό υπερβαίνει, πράγµατι, ένα παράδοξο: µετατρέπεται από λεξικό σε πραγµατεία και εγχειρίδιο. Αν όµως το τοποθετήσει κανείς στο σύνολο του έργου του Σωτήρη Δηµητρίου, θα αντιληφθεί ότι η υπέρβαση αυτή δεν είναι άλλο από τον τρόπο της διαλεκτικής και ανθρωπολογικής σκέψης του, αβίαστο προϊόν ενός συνεχώς σκεπτόµενου ανθρώπου. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Σωτήρης υπήρξε και συνεχίζει να είναι µέντορας πολλών ερευνητών στον τόπο µας και οπωσδήποτε δικός µου μέντορας. Αναµένοντας το επόµενο πόνηµά του, του εύχοµαι καλό κουράγιο.

Ο Θόδωρος Παραδέλλης διδάσκει κοινωνική ανθρωπολογία στο Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου