Μια έκδοση που ήρθε για να μείνει

ΤΟΥ ΘΩΜΑ ΜΠΕΧΛΙΒΑΝΗ

Γιώργος Τσεριώνης, Πράξη Θάρρους Νο.3, 2015-16, πηλός, ξύλο, λαδομπογιά, φως, γυαλί, μαρκαδόρος, 250 x 114 x 206 εκ.

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΔΗΜΗΡΟΥΛΗΣ, Κ. Π. Καβάφης, Τα ποιήματα, δημοσιευμένα και αδημοσίευτα, εκδόσεις, εκδόσεις GUTENBERG, σελ. 814

Το τελευταίο βιβλίο του καθηγητή της Ιστορίας και Θεωρίας της Λογοτεχνίας στο Πάντειο Παν/μιο Δημήτρη Δημηρούλη αποτελεί μια ακόμη σημαντική υλοποίηση της πάγιας επιδίωξής του να επαναφέρει τα κείμενα και το έργο των κλασσικών μορφών της λογοτεχνίας μας στον αναγνωστικό ορίζοντα των ημερών μας. Το ερώτημα στο οποίο ζητά επιμόνως να απαντήσει είναι: Ποια μπορεί να είναι η σημασία του έργου τους σήμερα, μέσα στα συμφραζόμενα και τις ανάγκες της εποχής μας; Μέριμνά του το ξανάνιωμα των κειμένων, η δοκιμασία τους στο καμίνι της τωρινής πραγματικότητας, ώστε να αναδειχθούν εκείνες οι πλευρές τους που τα καθιστούν ακόμη ζωντανά και χρήσιμα, πηγή νέας έμπνευσης για τη σύγχρονη δημιουργία.

Σε όλες αυτές τις προσπάθειες του Δ. Δημηρούλη δύο είναι τα κύρια χαρακτηριστικά, που ανατρέπουν καθιερωμένες εκδοτικές συνήθειες και υλοποιούν μια εντελώς νέα αντίληψη για το ρόλο του εκδότη και ερμηνευτή κλασικών έργων: από τη μια η επιστημονική τεκμηρίωση και πληρότητα, μέχρι τις έσχατες λεπτομέρειες, και από την άλλη η μέριμνα για τον μέσο αναγνώστη. Έτσι, πάντα απευθύνεται ταυτόχρονα και στους ειδικούς του σιναφιού του αλλά και στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό. Ο συγγραφέας και επιμελητής της έκδοσης γνωρίζει πολύ καλά ότι η λογοτεχνία, όπως και η τέχνη γενικότερα, δεν απασχολεί μόνον τους ειδικούς ή τους τυπικούς φιλολόγους και «γραμματικούς», αλλά εμπλέκεται, λιγότερο ή περισσότερο, στη γενικότερη κοινωνική, πνευματική και ιδεολογική κίνηση των κοινωνιών μέσα στην ιστορική ροή.

Έτσι, μετά τον Ροΐδη, τον Κάλβο και τον Σολωμό, ήρθε η σειρά του Καβάφη. Δεν διστάζω καθόλου να δηλώσω ότι το βιβλίο αυτό, με το οποίο ο Δ. Δημηρούλης υλοποιεί στο έπακρο την αντίληψή του στην οποίαν προαναφέρθηκα, συνιστά έναν συγγραφικό και εκδοτικό άθλο. Θα το νιώσει ίσως και ο ελάχιστα μυημένος στην ιστορία τέτοιων εκδόσεων αναγνώστης, μόλις το πιάσει στα χέρια του και το ξεφυλλίσει. Πριν αναφερθώ στα ιδιαίτερα εκείνα στοιχεία, που καθιστούν την έκδοση αυτή μοναδική και τελείως ξεχωριστή σε σχέση με προηγούμενες εκδόσεις του Καβάφη, θέλω να επισημάνω ότι ο Δ. Δημηρούλης – κι αυτό διαπερνά όλο το συγγραφικό του έργο – έχει μια πολύ σπουδαία και σπάνια ικανότητα: να μετατρέπει την επιστημονική συγγραφή σε μια ιδιάζουσα και άκρως γοητευτική αφήγηση. Κι αυτό οφείλεται νομίζω στο γεγονός ότι στη γραφή του, μαζί με τον βαθύ γνώστη του αντικειμένου και τη γερή αρματωσιά του φιλολόγου, συναντούμε τη θερμότητα της καρδιάς του και τη συγκίνηση της σκέψης του. Είναι το μείγμα αυτό που απογειώνει τα κείμενά του και ο αναγνώστης, συμμετέχοντας μέσα στο παιχνίδι που ο ίδιος ο συγγραφέας  στήνει για τον εαυτό του πρώτα, γίνεται πιο ενεργητικός, πιο υποψιασμένος, πιο ώριμος απέναντι στον κόσμο των κειμένων, απέναντι εν τέλει στον κόσμο που τον περιβάλλει.

Μέσα στο πλαίσιο αυτό λοιπόν, πολύ σύντομα θα ήθελα να απαριθμήσω τις μεγάλες αρετές αυτής της έκδοσης:

Η λειτουργικότητα∙ μέσα σε έναν μόνο τόμο, ένα βιβλίο υψηλής εκδοτικής φροντίδας και αισθητικής, ο αναγνώστης έχει στα χέρια του όλα τα καβαφικά κείμενα, ποιητικά και πεζά: τα αναγνωρισμένα και τα αποκηρυγμένα, τα εκδομένα και τα ανέκδοτα, τα δημοσιευμένα και τα αδημοσίευτα, τις μεταφράσεις, τα λογοτεχνικά πεζά, ποιήματα στα αγγλικά, σημειώματα του Καβάφη για την ποιητική εργασία και άλλα θέματα. Τα περισσότερα βέβαια από τα κείμενα αυτά –εκτός από τα αναγνωρισμένα, τον καβαφικό κανόνα, που είναι γνωστά στον μέσο αναγνώστη– είχαν κατά καιρούς εκδοθεί αποσπασματικά σε ειδικές εκδόσεις, και χωρίς πάντα την απαραίτητη επιστημονική πλαισίωση, αλλά ήταν τελείως απρόσιτα και άγνωστα στο ευρύ κοινό. Τώρα ο αναγνώστης, έχοντάς τα σε έναν τόμο, αν θέλει να ξεφύγει από τον καβαφικό κανόνα και να ενσκήψει βαθύτερα, μπορεί να κάνει ενδιαφέροντες συσχετισμούς, να παρακολουθήσει την πορεία των ποιητικών ιδεών του Καβάφη, να αναγνωρίσει πρώτες μορφές ποιημάτων που του είναι γνωστά και οικεία, να μπει κοντολογίς στο ποιητικό εργαστήρι του ποιητή και να ανιχνεύσει την υπομονή και τη μεθοδικότητα, με τις οποίες σχημάτισε το οριστικό ποιητικό του προφίλ.

Η ενδελεχής πληροφοριακή υποστήριξη∙ οι «οδοδείκτες», όπως θα τους ονόμαζα, για τον αναγνώστη. Πρόκειται για το χρονολόγιο, τα σχόλια, τη βιβλιογραφία, το ευρετήριο όλων των τίτλων, το ευρετήριο όλων των κύριων ονομάτων των καβαφικών έργων, καθώς και των κύριων ονομάτων της εισαγωγής, του χρονολογίου, των σχολίων και των σημειωμάτων του επιμελητή, όλα στοιχεία δηλαδή που προσφέρουν πολύτιμη βοήθεια, αν επιχειρήσει ο αναγνώστης μια βαθύτερη μελέτη του καβαφικού έργου. Θέλω να σταθώ ιδιαίτερα στο χρονολόγιο και στα σχόλια. Το πρώτο δεν αποτελεί απλώς μια παράθεση γεγονότων της ζωής του Καβάφη από τη γέννηση μέχρι το θάνατό του. Πρόκειται για μια συμπύκνωση της οικογενειακής και  της προσωπικής του ιστορίας, καθώς και της πνευματικής και ποιητικής του πορείας μέσα στα συμφραζόμενα του καιρού του. Το χρονολόγιο, από την άποψη αυτή, είναι πολύ χρήσιμο στον αναγνώστη, γιατί του επιτρέπει να κατανοήσει πληρέστερα το πλαίσιο, μέσα στο οποίο διαμορφώθηκε η ζωή του ποιητή, τις δυνατότητες των επιλογών του, τις υλικές, ψυχολογικές και κοινωνικές προϋποθέσεις της δημιουργίας του. 

Τα σχόλια δείχνουν την ουσιαστική επαφή που έχει ο Δ. Δημηρούλης με την πραγματικότητα και την πολυμορφία του σύγχρονου αναγνωστικού κοινού, μια πραγματικότητα που καθημερινά την ανιχνεύει στις αίθουσες διδασκαλίας του Παν/μίου. Έτσι, το κάθε ποίημα αντιμετωπίζεται, όπως λέει ο ίδιος, ως αυτοτελής οντότητα στο σχολιασμό του και τα σχόλια μπαίνουν κάτω από αυτό, για να μην βασανίζεται ο αναγνώστης ψάχνοντας στις σημειώσεις του τέλους. Η σχολιογραφία είναι αναλυτική και για τους μυημένους ίσως απλοϊκή. «Πού χαράσσεις τη γραμμή στα σχόλια ανάμεσα στο αναγκαίο και το περιττό»; Αναρωτιέται ο ίδιος. Και απαντά: «Αποφάσισα να πάω με το περιττό (γνωρίζοντας αλλά αγνοώντας την αντίδραση των υψηλοφρόνων της παλαιάς σχολής)». Και το κάνει αυτό, γιατί, γνωρίζοντας τις προσλαμβάνουσες του σημερινού αναγνώστη, τόσο στις εγκυκλοπαιδικές του γνώσεις όσο και στο επίπεδο της γλώσσας, προτίμησε, στο σημείο αυτό, να είναι χρήσιμος στους πολλούς. Μακάρι και οι πολλοί της ακαδημαϊκής μας κοινότητας να σκεφτόντουσαν με ανάλογο τρόπο!

Η επιστημονική πλαισίωση και το θεωρητικό υπόβαθρο∙ τα στοιχεία αυτά εμφιλοχωρούν σε όλα τα μέρη τούτης εδώ της έκδοσης και δεν εξαντλούνται μόνον στα πραγματολογικά στοιχεία, στις ιστορικές και βιβλιογραφικές αναφορές, στις αναγκαίες διασταυρώσεις και συσχετίσεις των πληροφοριών. Αποτελούν κάτι βαθύτερο, μια δομική αρχή, το στημόνι πάνω στο οποίο ο Δ. Δημηρούλης υφαίνει τη γοητευτική αφήγηση, όχι μόνον του έργου του Καβάφη αλλά και της μεγάλης πνευματικής και ποιητικής περιπέτειας που προκάλεσε η πρόσληψή του, τόσο στην Ελλάδα όσο και σ’ όλον τον κόσμο. Πριν τη συγγραφή, υπάρχει μια θεωρία, ένα σχέδιο, όχι αυστηρά άκαμπτο, αλλά ευέλικτο και ευαίσθητο απέναντι στο υλικό της. Για να είσαι ικανός όμως να οργανώσεις τη συγγραφή και την έκδοσή σου με αυτόν τον τρόπο, χρειάζεται να έχεις βαριά θεωρητική αρματωσιά. Ο Δ. Δημηρούλης την έχει, εξάλλου είναι ένας από τους σημαντικότερους εισηγητές των νέων θεωριών για τη γλώσσα, τη λογοτεχνία και τη θεωρία των κειμένων στη χώρα μας. Μια σημαντική πλευρά της δραστηριότητάς του είναι η συνεχής παρακολούθηση και η δημιουργική ενσωμάτωση στο έργο του κάθε νέας τάσης που γεννιέται στον τομέα αυτόν, στην Ευρώπη και σ’ όλο τον κόσμο.

Το σπουδαίο όμως με τον Δ. Δημηρούλη είναι ότι δεν προσκολλάται μηχανιστικά στις θεωρίες, δεν τις εφαρμόζει φανατικά, βάζοντας τα έργα στο κρεβάτι του Προκρούστη, αλλά τις ενσωματώνει στη δική του ματιά, τις κάνει μέρος της προσωπικής του θέασης του κόσμου των κειμένων. Ωθεί έτσι τον αναγνώστη να χρησιμοποιεί και αυτός τα εργαλεία των θεωριών με έναν ανάλογο τρόπο. Είναι σαν να του ψιθυρίζει στο αυτί: Αν δεν προχωρήσεις στη δική σου ανάγνωση, αν το κείμενο δεν ζυμωθεί με τη σκέψη και τη διάνοιά σου, αν δεν θεωρήσεις την αναμέτρησή σου με αυτό προσωπική υπόθεση, τότε οι θεωρίες σού είναι άχρηστες.

Την επιστημονική πλαισίωση και το θεωρητικό υπόβαθρο της έκδοσης την προσφέρει εξαρχής στον αναγνώστη η Εισαγωγή, αλλά και τα μικρά εισαγωγικά σημειώματα σε κάθε ενότητα των καβαφικών κειμένων. Και στις προηγούμενες εκδόσεις του Δ. Δημηρούλη οι εισαγωγές του παίζουν έναν αντίστοιχο ρόλο. Πάντα ευρηματικές, με φρέσκια ματιά και πληρέστατη τεκμηρίωση, βάζουν τον αναγνώστη να στοχαστεί εξαρχής για πράγματα που τα θεωρούσε γνωστά, να ανατρέψει στερεότυπα, να ανακαλύψει σε λογοτεχνικούς τόπους που του φαίνονταν οικείοι παρθένες περιοχές που δεν τις είχε φανταστεί. Η εισαγωγή όμως στην έκδοση του Καβάφη ξεπερνά, με μιαν επιφύλαξη ίσως για αυτήν του Σολωμού, όλα τα προηγούμενα επιτεύγματά του. Είναι η πιο πλήρης και η πιο πρισματική από όσες έχουν γραφτεί μέχρι τώρα για τον Καβάφη και το έργο του, και συνιστά μια ανατροπή καθιερωμένων σχημάτων και στερεοτύπων που κυριάρχησαν μέσω μιας χρόνιας επιδερμικής προσέγγισης, αποκαθιστώντας έτσι την αλήθεια του καβαφικού έργου. Και εδώ καταλαβαίνουμε πόσο βαθιά ζυμωμένη είναι η θεωρία με την προσωπική γνώση και προσέγγιση του Δ. Δημηρούλη, με την ερμηνευτική του δεινότητα.

Ο βίος και η πολιτεία του Καβάφη, η προβληματική γύρω από την κλασική και μοντέρνα διάσταση του έργου του, η «βιοτεχνία» Καβάφη (τέχνη του βίου), όπως εύστοχα την ονομάζει ο Δ. Δημηρούλης, η θέση της ιστορίας στην ποίησή του ή οι ιστορίες της Ιστορίας, κατά την έκφρασή του, η μελέτη των καβαφικών τεχνικών, η ελληνική και οικουμενική πλευρά του έργου του, η ένταξη και ερμηνεία του καβαφικού έρωτα μέσα στο πλαίσιο της ποιητικής δημιουργίας (κι εδώ οι παρατηρήσεις του είναι οξύτατές σε σχέση με ένθεν και ένθεν υπερβολές και σχηματοποιήσεις), η ανάλυση της γλώσσας και του λόγου του, ο διάλογος που αναπτύσσει ο Γ. Σεφέρης με το καβαφικό έργο και η ιδιαίτερη σημασία του για τη σύγχρονη λογοτεχνία μας, η ποιητική και η ρητορική του ποιητή και ο τρόπος με τον οποίον  εμπλέκει του αναγνώστη σ’ αυτήν (με ιδιαίτερη βαρύτητα στην περίφημη καβαφική ειρωνεία), το πώς και το γιατί της ιδιάζουσας διακίνησης από τον ίδιο τον Καβάφη του έργου του, η ιστορία του αρχείου Καβάφη και η περιπέτεια των εκδόσεών του (πολύ σημαντική ενότητα για να κατανοήσει ο αναγνώστης τη διαμόρφωση της ποιητικής εικόνας του Καβάφη στο ευρύ κοινό) και, τέλος,  η αναφορά στην παρούσα έκδοση, στην οποία παρουσιάζονται ξεκάθαρα οι προθέσεις, οι επιδιώξεις και το σχέδιο πάνω στο οποίο οικοδομήθηκε  – όλα αυτά συνθέτουν μια γοητευτική αλλά συνάμα απαιτητική διανοητικά και γόνιμη πνευματικά περιήγηση στο καβαφικό σύμπαν, σε ένα κείμενο που εμπλέκει οργανικά την πληροφόρηση, τη στιβαρή επιχειρηματολογία, την επιστημονική τεκμηρίωση και ερμηνεία, αλλά που ταυτόχρονα είναι συνεχώς ανοιχτό στην ενεργητική συμμετοχή και στη δημιουργική σκέψη του αναγνώστη.

Όπως σωστά γράφτηκε στον αθηναϊκό τύπο (Κώστας Βούλγαρης, «Ο Καβάφης αρτιμελής», εφ. Αυγή, 20/12/2015): «Ο τόμος ήρθε για να μείνει, και θα ενταχθεί στο σώμα των καβαφικών εκδόσεων ως η πλέον σύγχρονη, πλήρης εκδοχή και εικόνα του καβαφικού έργου».

Ο Θωμάς Μπεχλιβάνης είναι δρ Νεοελληνικής Φιλολογίας, επίτιμος σχολικός σύμβουλος φιλολόγων