Η χρήσιμη bellezza του Μεγάρου και ο κ. Nuccio Ordine

Ζωή Γιαμπουλντάκη, Ping eyeball’s pong, 2015, ορείχαλκος, αλουμίνιο, σίδερο, πολυαιθυλένιο

ΤΟΥ ΑΝΤΩΝΗ ΖΕΡΒΑ

Όποιος είδε την ταινία La grande bellezza (2013) του Paolo Sorrentino θα κρατάει στη μνήμη την αντιπαράθεση μεταξύ της αιώνιας ομορφιάς της Ρώμης και του θλιβερού παρόντος των κατοίκων της που νομίζουν ότι η ομορφιά ανήκει πάντα στο παρελθόν.  Και πράγματι, από μια άποψη το μυστικό της ομορφιάς ανήκει εξ ορισμού στο παρελθόν, διότι μόνο το παρελθόν λύνει τα δεσμά των συμφερόντων και του ωφελισμού που συχνά μας εμποδίζουν να την γευθούμε. Ιδού η παραδεδομένη ιδέα περί ομορφιάς του νεώτερου ανθρώπου που σύμφωνα με τον Καντ δεν πρέπει να αποβλέπει σε κανένα προσωπικό όφελος, να μην έχει καμία σκοπιμότητα, καμία χρησιμότητα και να τέρπει αχρόνως.

Συνειδητά ή όχι, κάπως έτσι αντιλαμβανόμαστε όλοι την ομορφιά, έστω κι αν ορισμένες φορές τη νοιώθουμε στο πετσί μας, πληγωμένοι ὴ ενθουσιασμένοι. Δεν θα ξεχάσω ποτέ τη γιαγιά μου, σαν επέστρεφε πολλές φορές από την κυριακάτικη λειτουργία και εκστασιασμένη, έλεγε: Πόσο όμορφη ήταν η λειτουργία σήμερα!

Η ομορφιά αναφέρεται πάντα στη φύση, στα έργα τέχνης αλλά και στις πράξεις των ανθρώπων. Μια χειρονομία γενναιοδωρίας, μια πράξη ηρωικής αυταπάρνησης είναι πάντα όμορφες, μετέχουν του ωραίου. Εδώ η Ηθική, δηλαδή ο κόσμος του καταστατικού συμφέροντος, συναντάει τον κόσμο του Ωραίου, δηλαδή της άρσης του συμφέροντος. Ορίστε μια ιδέα που δεν θα περνούσε ποτέ από το νου του συμπαθούς κ. Nuccio Ordine, ο οποίος προσκλήθηκε τις προάλλες να παρουσιάσει στο πολυπληθές ακροατήριο του Μεγάρου την ελληνική μετάφραση του βιβλίου του «Η χρησιμότητα της άχρηστης γνώσης», εκδόσεις Άγρα.

Και ήταν όντως εντυπωσιακή ή δημοσιογραφική προβολή, η διοργάνωση και η προσέλευση. Είχες την αίσθηση πως ένας σπουδαίος ξένος επισκεπτόταν την Αθήνα για να τη φωτίσει με τον λόγο του. Ένας «Σετεμπρίνι» του Μαγικού Βουνού με σάρκα και οστά ερχόταν στην Αθήνα να στιγματίσει τον ωφελιμισμό, τον πραγματισμό και την προτεσταντική φιλοσοφία της χρησιμοθηρίας που χαρακτηρίζει την εποχή μας. Ένας ζωντανός λάτρης της Αναγεννήσεως υπενθύμιζε στο μαγεμένο ακροατήριο το μεγαλείο της ομορφιάς του παρελθόντος και τη σημερινή κατάπτωση. Ήταν φυσικό να γοητεύσουν τα ακαδημαϊκά ιταλικά του και να καταχειροκροτηθεί το πρόσωπο. Κανείς μέσα στη λαμπηδόνα του Μεγάρου δεν υποψιαζόταν ότι ο άνθρωπος αυτός παντρευόταν τη μεγαλύτερη ασχήμια των ημερών μας, επειδή ακριβώς μιλούσε για την ομορφιά με άσφαιρα και εγκυκλοπαιδικά λόγια, πλέκοντας το ασφαλές εγκώμιο του παρελθόντος.

Δεν καταλαβαίνουμε τίποτε απολύτως, αν δεν συνειδητοποιήσουμε το παρόν στο οποίο ζούμε, ούτε πρόκειται να νοιώσουμε το ωραίο, αν δεν μας βασανίσει το ερώτημα της ασχήμιας. Και μόνο ο τίτλος του βιβλίου του προκαλεί μεγάλη επιφύλαξη και καχυποψία, αφού το άχρηστο, δηλαδή η ομορφιά, κρίνεται με γνώμονα τη χρησιμότητα. Αφού δηλαδή, ενδιάθετος σκοπός του είναι να μας πείσει ότι το δήθεν άχρηστο είναι κατά βάθος χρήσιμο, χωρίς να σκέπτεται πόσο χρήσιμη μπορεί να είναι η ασχήμια, όταν μεταμορφώνεται σε έργο τέχνης π.χ.. Δεν γίνεται ζωή χωρίς το χρήσιμο, εφόσον το χρήσιμο δημιουργεί κόσμο. Τότε δεν θίγει διόλου το ωραίο. Ίσα ίσα μάλιστα που το μεγαλύνει. Ποιος αρχαίος θα ρωτούσε αν είναι χρήσιμος ο Όμηρος η οι τραγικοί; Ποιός χριστιανός θα έθετε υπό ερώτηση τη χρησιμότητα των τροπαρίων η των εικόνων; Η κυριαρχούσα πραγματιστική, χρησιμοθηρική αντίληψη απορρέει από το νεώτερο πνεύμα και αυτού θα έπρεπε να σταθεί ο ιταλός ρήτωρ.

Η εποχή μας είναι άθλια αλλά και συναρπαστική ταυτοχρόνως, διότι επιτελείται μια μετάλλαξη ακατανόμαστη∙ θέλει μεγάλη περίσκεψη και προσοχή για να συνειδητοποιήσουμε τί συμβαίνει. Τίποτε έτοιμο και δεδομένο δεν αρκεί πλέον. Περιμέναμε να μας εξηγήσει πώς έφθασαν οι νεώτερες κοινωνίες εδώ που έφθασαν. Γιατί η σημερινή ευημερία ισοπεδώνει και γεννάει ασχήμια. Γιατί κυριάρχησε ο οικονομικός άνθρωπος, έτσι ώστε όλα να ανάγονται στη σχέση κόστους οφέλους. Γιατί η αιματηρή θυσία και η ανώφελη δαπάνη έπαψαν να είναι όμορφες. Αντ’ αυτών, ακούσαμε τις χιλιοειπωμένες διαπιστώσεις περί του άσχημου παρόντος μαζί με τα ηχηρά χειροκροτήματα της πνευματικής επαρχίας των Αθηνών.

Είναι ασχήμια να ξοδεύεις ενέργεια και χρήμα σε πολιτιστικές εκδηλώσεις που στερούν τον πολιτισμό από το βαθύτερο νόημά του. Πολιτισμός σημαίνει ζωή πνεύματος και σώματος, κρίση και απόκριση, συνεχής ερωτηματοθεσία. Υπήρχαν και θα υπάρχουν πάντα βιβλία γλάστρες, ακόμη και στη διαδικτυακή κοινωνία.  Είναι μεγάλη κοροϊδία όμως να μας προσφέρονται ως σπάνιες ορχιδέες. Η κοσμικότης και ο πλούτος επιβοηθεί το πνεύμα, όταν υπάρχει.  Αλλά  ποτέ δεν το γέννησαν, ούτε θα το γεννήσουν. Το πνεύμα είναι βαρύτιμη σπάθη και η ομορφιά θέλει κοφτερά σπαθιά.

Την ίδια μέρα, η σεμνή πρώην διευθύντρια του Βυζαντινού Μουσείου και νυν διευθύντρια της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ανατολικής Αττικής μετέβαινε με τους συναδέλφους της στο άγνωστο νησί του Σαρωνικού San Giorgio d’arbore ή Σαν Τζώρτζη μεταξύ Σουνίου και Ύδρας -η αρχαία Βέλβινα σύμφωνα με ορισμένες εικασίες-,  για να ελέγξει επί τόπου την πρόοδο της εγκατάστασης του αιολικού πάρκου που θα παραμορφώσει το νησί, πριν καν χαρτογραφηθεί ο αρχαιολογικός του πλούτος. Φαίνεται πως το τελευταίο οχυρό της δεινής ελληνικής κληρονομιάς είναι ακριβώς η «μάχιμη» Αρχαιολογική Υπηρεσία. Και δεν μπορεί να υπάρξει σύγχρονος ελληνικός πολιτισμός χωρίς τέτοια οχυρά και τέτοιους ανθρώπους. Τα υπόλοιπα είναι οι γνωστοί βερμπαλισμοί, ιταλικής ή άλλης προελεύσεως, τους οποίους ανέκαθεν απεχθανόταν το πνεύμα της ομορφιάς.

Ο Αντώνης Ζέρβας είναι συγγραφέας