Το φάντασμα του εμφυλίου

ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΚΟΥΡΜΟΥΛΗ

Νίκος Δραγούμης, Γυναίκα της Προβηγκίας, κάρβουνο, μελάνι και γκουάς, 27,5 x 43,3 εκ., Ιδιωτική συλλογή 

ΓΚΑΪΤΟ ΓΚΑΖΝΤΑΝΟΦ, Το φάντασμα του Αλεξάντρ Βολφ, Μετάφραση: Ελένη Μπακοπούλου, Επίμετρο: Χρήστος Αστερίου, Εκδόσεις: Αντίποδες, σελ. 193

                             

Ο Γκαΐτο Γκαζντάνοφ αποτελεί ειδική περίπτωση για την ρωσική γραμμματεία των αρχών του 20^ού αιώνα και την ευρύτερη ευρωπαϊκή. Η οικογένεια του βρισκόταν υπό συνεχή μετακίνηση και ο εμφύλιος τον πέτυχε στην εφηβεία. Στρατολογήθηκε στο πλευρό του Λευκού στρατού και ύστερα από την ήττα, ήρθε η εξορία. Μετά κόπων και βασάνων έφτασε στο Παρίσι, όπου έκανε στην κυριολεξία δουλειές του ποδαριού. Η επιβίωση ήταν το πρώτο μέλημα και η συγγραφή ακολουθούσε από κοντά. Ο Γκαζντάνοφ ένας διαννοούμενος της διασποράς, της εμιγκράτσιας, έγραφε αποκλειστικά στην μητρική του γλώσσα. Επί δεκαετίες θωρούνταν «προδότης» και τα βιβλία του δεν εκδίδονταν καν. Ευτυχώς που η Ιστορία, για λίγο καιρό ξαποσταίνει...

Η εν λόγω νουβέλα, εκδόθηκε λίγο μετά την λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και συγκεκριμένα το 1948, ενώ μέρη της είχαν δημοσιευθεί σε περιοδικά. Ανήκει στην ρομαντική σχολή των Έντγκαρ Άλαν Πόε, Άρθουρ Κόναν Ντόιλ, Ουόλτ Ουίτμαν κ.α. Αποτελεί ένα πρώτο σημαντικό δείγμα εκείνου του ιδιώματος που θα μπορούσε να τιτλοφορηθεί ως: μεταφυσικό νουάρ. Καθότι η γραφή του, πέρα από τα επιμέρους, κατασκευάζει πανέμορφα όσο και μυστηριώδη τοπία νεφών που διαχέονται στους διαδάλους της ψυχικής συμπεριφοράς. Ένας έφηβος στον ρωσικό εμφύλιο, μεταξύ ύπνου και ξύπνιου ελέω κούρασης, καταλαβαίνει ότι το άλογο του έχει πυροβοληθεί. Από το βάθος του φιδίσιου μονοπατιού, ξεπροβάλλει ορμητικά ένας καβαλάρης. Κατά πολύ μεγαλύτερος του και απ’ότι φαίνεται μπαρουτοκαπνισμένος. O μικρός τραβά ενστικτωδώς το περίστροφο και πυροβολεί. Ο αντίπαλος πέφτει κάτω νεκρός. Θα μπορούσε να είναι η αρχή ενός ηρωϊκού ρομάτσου, ή μιας αληθοφανούς περιπέτειας.

Χρόνια μετά, ο έφηβος του εμφυλίου έχει μεγαλώσει και δημοσιογραφεί μεταξύ Λονδίνου και Παρισιού. Μια εντελώς τυχαία συνάντηση τον φέρνει μπροστά στο αναπάντεχο: Διαβάζει μια συλλογή διηγημάτων ενός Αλεξάντρ Βολφ. Το τρίτο διήγημα είναι αυτούσιο και απαράλλαχτο το περιστατικό της εφηβείας του πρωταγωνιστή μας, από τη μεριά του υποτίθεται νεκρού καβαλάρη. Όπως μαθαίνει αργότερα ο πρωταγωνιστής, ο αντίπαλος του μάλλον επέζησε. Λέμε μάλλον διότι ο Γκαζντάνοφ, δεν αφήνει τον αναγνώστη να αποφασίσει αν αυτό που διαβάζει έχει συμβεί ή όχι. Η νουβέλα κινείται με περισσή άνεση στο διττό περιβάλλον του ονείρου και της πραγματικότητας.

Ποιος ψάχνει ακριβώς να βρει τι; Είναι το κύριο ερώτημα της νουβέλας. Η οποία διαθέτει μια λεπτή, περίτεχνη διηγηματική τονικότητα. Τα παραβολικά κάτοπτρα είναι στημένα. Που βρίσκεται η αλήθεια; Κατά πως το ζωτικό ψεύδος κυριεύει την ύπαρξη μας; Ποια τα όρια της επιθυμίας; Ποια είναι τα ηθικά συστατικά μιας εγκληματικής πράξης; Αμείλικτα ερωτήματα που εισέρχονται στην δραματουργία με έναν υπνωτιστικό ρυθμό, κυριεύοντας τις απολήξεις του συγκεκριμένου μύθου. Ο συγγραφέας μετέρχεται της διαλεκτικής των αντίθετων μεταβιβάσεων. Από την πραγματικότητα, στην μυθιστορία και πάλι πίσω. Ζωτικό σημείο επαφής, η τριγωνική συμπεριφορά του αόρατου αφηγητή με τους ήρωες του. Η συνεχής αλλαγή ταυτοτήτων και υποστάσεων.

Στη μέση όλων αυτών, το φάντασμα του Αλεξάντρ Βολφ. Είναι ο ανανήψας στρατιώτης; Ή είναι απλά ένας μυστηριώδης γραφιάς όπου η φαντασία του τυχαίνει να αγκαλιάζει αληθινά γεγονότα, στα οποία δεν είχε την παραμικρή συμμετοχή; Κάποια στοιχεία μας δίνονται μέσα από τον πρωταγωνιστή δημοσιογράφο: Όπως μας περιγράφει, ο ίδιος αιωρείται ανάμεσα στην σωματική του συνείδηση και την νοητική του επάρκεια. Σώμα και νόηση, δεν εναρμονίζουν τις ταχύτητες τους. Πότε η μια και πότε η άλλη, τρέχει πιο γρήγορα. Αυτό ενισχύεται από το γεγονός πως ο πρώην έφηβος «σκότωσε» τον αντίπαλο του, εβρισκόμενος σε μια κατάσταση που αίρωνταν ελαφρώς από τον αντικειμενισμό. Δίχως αυτό να αποτελεί άλλοθι για κάτι. Και είναι έτοιμος να προχωρήσει ξανά σε παρόμοια πράξη αν απειληθεί η αγαπημένη του.

Η γυναίκα που εφεσιβάλλει μέσα στην πλοκή, δεν είναι η χαρακτηριστική φαμ φατάλ. Ζει στον μεταιχμιακό χώρο μεταξύ του δημοσιογράφου και του φαντασματικού συγγραφέα. Μια μισοτελειωμένη ηρωϊδα; Προφανώς ένας από μηχανής Θεός, με ανατομικά προβλήματα, που «θέλει» να φέρει το παρελθόν και το παρόν κοντά. Να αντιπαραβάλλει το αληθινό με το ψευδεπίγραφο. Μια γυναίκα που ντύνεται στα άμφια ενός Ορφέα. Ο Γκαζντάνοφ δημιουργεί αλλεπάλληλα γεωμετρικά σχήματα. Ο χρόνος διαστέλλεται. Πηγαίνει πίσω μπρος. Κάπου στη μέση, συμφιλιώνει στον ενεστώτα την απώθηση του τραύματος με την αντιμετώπιση του. Και τα δύο αποτελούν πεδία ακαταπόνητης διερεύνησης. Οι απόλυτες απαντήσεις, απουσιάζουν. Η καθαρότητα των πράξεων και των προθέσεων, είναι ατελέσφορη. Αφού τα βασικά ανθρώπινα συναισθήματα, ξεπερνούν στο τέλος τον συνειδησιακό έλεγχο διότι είναι άμεσα εξελισσόμενα και πολυσχιδή. Μια νουβέλα πρότυπο αφήγησης και νουάρ περιδίνησης, που δεν αφήνει κανένα περιθώριο εφησυχασμού.

                                  

Ο Νίκος Κουρμουλής είναι κριτικός λογοτεχνίας