Ο Σπινόζα του 20ού αιώνα

ΤΟΥ ΗΛΙΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΥ

STUART HAMPSHIRE, Σπινόζα. Μια εισαγωγή στο φιλοσοφικό στοχασμό του, Εισαγωγή, επιμέλεια: Β. Γρηγοροπούλου, Μετάφραση: Στέλλα Τσιλεδάκη, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σελ. 335 

Η φιλοσοφία του Σπινόζα είναι δημοφιλής στη χώρα μας, αν και δεν έχουν ευτυχήσει να αναπτυχθούν οι σπουδές για τη φιλοσοφία του 17^ου αιώνα, της επιστημονικής επανάστασης, του ορθολογισμού, ή του αιώνα της μεγαλοφυΐας. Η νέα κυκλοφορία από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια με το έργο του Βρετανού Στιούαρτ Χάμσαϊρ αποτελεί ένα σημαντικό βοήθημα στην ελληνική γλώσσα για εκείνους  που επιθυμούν να εισαχθούν στη σκέψη του Μπαρούχ Σπινόζα (1632-1677). Παρά τις έντονες αντιδράσεις από εκκλησιαστικούς και συντηρητικούς κύκλους, είναι κοινός τόπος ότι η φιλοσοφία του Σπινόζα έχει ασκήσει είτε ρητά είτε υπόρρητα πολλαπλές επιδράσεις που διαρκούν ακόμα και σήμερα. Ωστόσο, το πλέον διάσημο έργο του, η Ηθική, δεν προσελκύει με την πρώτη ματιά τον αναγνώστη, λόγω της αυστηρής γεωμετρικής δομής του. Για το λόγο αυτό, η γενική αλλά εμπεριστατωμένη έκθεση της φιλοσοφίας του, η οποία προσφέρεται από τον Χάμσαϊρ, θα φανεί χρήσιμη σε όσους επιθυμούν να σχηματίσουν μια σφαιρική εικόνα της φιλοσοφίας του και να εξοικειωθούν με το λεξιλόγιό του.

Ο Σπινόζα ως πρωτοπόρος της εποχής του προσπάθησε όχι μόνο να κατανοήσει σε βάθος την ανθρώπινη κατάσταση, αλλά και να δώσει μια νέα γραμματική ανάγνωσης και μελέτης της. Το ριζοσπαστικό του πνεύμα έγινε νωρίς αντιληπτό, με αποτέλεσμα να αφοριστεί με ένα αυστηρότατο χερέμ από την εβραϊκή κοινότητα του Άμστερνταμ. Η μέθοδος που ακολούθησε για να ερμηνεύσει με όρους αιτιακής λογικής τα πάθη της ανθρώπινης ψυχής, να εξηγήσει ορθολογικά τις προκαταλήψεις και να απομυστικοποιήσει την ανάγκη για θρησκευτική πίστη, άνοιξαν κατά πολλούς τον δρόμο για την επιστήμη της Ψυχολογίας. Παράλληλα, συνέλαβε και περιέγραψε τον κόσμο ως συγκροτούμενο από επιμέρους όντα τα οποία διαφέρουν στη βάση της σωματικής και πνευματικής τους  πολυπλοκότητας, προσφέροντας από νωρίς μια μεταφυσική βάση στην επιστήμη της Βιολογίας. Ακόμη και τις τελευταίες δεκαετίες, η ιδιαίτερη σύλληψη πνεύματος και σώματος έχει εμπνεύσει επιχειρήματα στο πεδίο της νευροβιολογίας, όπως τη θεωρία του Νταμάζιο.

Μέσα από την ερμηνεία του Χάμσαϊρ ο Σπινόζα γίνεται οικείος. Θεωρώ ότι σε αυτό συμβάλλει με ουσιαστικό τρόπο η σύγχρονη και απλή γλώσσα του συγγραφέα ο οποίος, όπως δηλώνει, ήθελε να μεταφράσει τη σκέψη του Σπινόζα στο γλωσσικό ιδίωμα του 20ού αιώνα για να αποδώσει την κρυμμένη ερμηνεία των σπινοζικών νοημάτων σε μια γλώσσα προσιτή σε μας. Η μεταφράστρια Στέλλα Τσιλεδάκη διατηρεί το πνεύμα της πρωτότυπης γραφής και αποδίδει το κείμενο απλά και ευχάριστα για τον αναγνώστη.

Το βιβλίο περιέχει τρία αυτόνομα πονήματα τα οποία παρατίθενται χρονολογικά. Το έργο «Σπινόζα: Μια εισαγωγή στον φιλοσοφικό στοχασμό του» (1951) μαζί με την αναθεωρημένη εισαγωγή του 1987, το δοκίμιο «Ο Σπινόζα και η ιδέα της ελευθερίας» (1960), και το κύκνειο «Σπινόζα και σπινοζισμός» που αποτελεί την πλέον ώριμη ματιά του συγγραφέα. 

Αν και είναι κατανοητή η ανάγκη για μια χρονολογική παράθεση των κειμένων στην έκδοση, εντούτοις, αν δεν γνωρίζει κανείς το ιστορικό πλαίσιο, θα ήταν προτιμότερο να ξεκινήσει από τη μικρή βιογραφία που υπάρχει στο τέλος του βιβλίου. Κάθε ανάλογη προσέγγιση οφείλει να γίνεται με κάποια έστω γενική γνώση της ιστορικής συγκυρίας, τόσο της κοινωνικής όσο και της φιλοσοφικής, με στόχο να αποφεύγουμε παρερμηνείες του φιλοσοφικού στοχασμού αλλά και των ίδιων των θέσεων του εκάστοτε φιλοσόφου. Ο Χάμσαϊρ τοποθετεί τον Σπινόζα στην εποχή του και συνδέει το βίο του με κατευθύνσεις της σκέψης του, καθώς προσπαθεί διεισδύσει στα κίνητρα της φιλοσοφικής του στρατηγικής.

Η εισαγωγή της επιμελήτριας Βασιλικής Γρηγοροπούλου διευκρινίζει ορισμένα ζητήματα ορολογίας και μετάφρασης πριν να εισέλθουμε στο ίδιο το κείμενο. Οι όροι τους οποίους εκθέτει και εμφανίζονται συχνά στο κείμενο αποτελούν κλειδιά για την κατανόηση της φιλοσοφίας του Σπινόζα και επιχειρείται να γίνουν ευκρινείς ως προς την γλωσσική αναφορά τους καθώς και στο ερμηνευτικό πλαίσιο του Χάμσαϊρ.

Το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου μπορεί να γίνει κατανοητό χωρίς ο αναγνώστης να έχει εντρυφήσει πάνω στα φιλοσοφικά ζητήματα που απασχολούν τον συγγραφέα. Η προσπάθεια του τελευταίου είναι να φέρει σε πρώτη επαφή τον αναγνώστη με μια πληθώρα εννοιών από το σύνθετο εννοιακό πλέγμα που υφαίνεται στο έργο του Σπινόζα, όπως αυτές, βέβαια, ερμηνεύονται από την αναλυτική οπτική του Χάμσαϊρ. Καθώς η εισαγωγή αυτή αναπτύσσεται, οι εκλαϊκευμένες μεταφορές που χρησιμοποιεί συχνά βοηθούν τον αναγνώστη να κατανοήσει τις έννοιες με σαφήνεια, χωρίς όμως παράλληλα να εμποδίζει την σκέψη προς πιο εκλεπτυσμένες προσεγγίσεις όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίο συναρμόζονται στο έργο του Σπινόζα. Η γενική εικόνα που προσφέρει στον αναγνώστη, αν και ο ίδιος παραμένει πιστός σε ένα εισαγωγικό επίπεδο παραλείποντας εσκεμμένα τα πιο εξεζητημένα σημεία του έργου, αρκεί για να θεωρήσουμε ότι μετά από μια προσεκτική ανάγνωση, ο αναγνώστης θα έχει εξοικειωθεί με αρκετές από τις βασικές ιδέες του Σπινόζα. Σε αυτό βοηθάει ιδιαίτερα η επανάληψη ορισμένων διατυπώσεων που φαίνεται να εξυπηρετούν κάποιον άρρητο εκπαιδευτικό σκοπό. Επίσης, οι φιλοσοφικές σχέσεις μεταξύ του Σπινόζα και άλλων φιλοσόφων, όπως ο Καρτέσιος, ο Χομπς, ο Λάιμπνιτς, ο Χιουμ, ο Αριστοτέλης, ο Επίκουρος, ο Λουκρήτιος και ο Γαλιλαίος, ιχνογραφούν με αδρές γραμμές τις ομοιότητες και τις διαφορές που αναδύονται ανάμεσά τους. Στο κείμενο συναντάμε εκτεταμένες επεξηγήσεις, ερμηνείες και συνόψεις για ζητήματα, όπως τα δύο κατηγορήματα και η σχέση σώματος και πνεύματος, η μοναδική υπόσταση του «Θεού ή Φύσης» και τα λογικά αποτελέσματα αυτής της ριζοσπαστικής μεταφυσικής, η συνείδηση και η δύναμη του αναστοχασμού για τη διόρθωση των αντιλήψεων, το βήμα από την παθητική εμπειρία προς την ενεργητική σκέψη και πράξη, η διαφορά στη φύση ανθρώπων και ζώων, το conatus, οι δυνάμεις του ανθρώπινου σώματος και πολλές άλλες.

Ο Χάμσαϊρ δείχνει ιδιαίτερη προτίμηση στο τρίτο μέρος της Ηθικής όπου προτείνονται οι τρόποι για την ορθολογική διαχείριση των ανθρώπινων παθών από την οποία αφορμάται για να πολιτικοποιήσει τον λόγο του, αναλύοντας έννοιες όπως η ελευθερία, η πολιτική και η δικαιοσύνη. Υποστηρίζει ρητά ότι στόχος της φιλοσοφικής στρατηγικής του Σπινόζα υπήρξε η θεμελίωση της ηθικής στη μεταφυσική του, επισημαίνοντας συχνά πώς η σπινοζική φιλοσοφία μπορεί να φιλοξενήσει τις ανακαλύψεις της σύγχρονης επιστήμης. Το κείμενο «Σπινόζα και σπινοζισμός» που βρίσκεται στο τέλος του βιβλίου αποτελεί ένα από τα τελευταία κείμενα του Χάμσαϊρ το οποίο εκδόθηκε αμέσως μετά τον θάνατό του. Είναι εμφανώς πιο ώριμο από την «Εισαγωγή», αφού γράφτηκε περισσότερο από μισό αιώνα μετά και, κατά την άποψή μου, θα μπορούσε να προηγείται.

Η Αναλυτική Φιλοσοφία, όπως τη χρησιμοποιεί ο Χάμσαϊρ, διαφωτίζει σημεία της ορολογίας του Σπινόζα που θεωρούνταν σκοτεινά και βοηθά όχι μόνο να απαλλαγεί ο Σπινόζα από την εικόνα του πανθεϊστή ρομαντικού φιλόσοφου, αλλά και να ενταχθεί το έργο του στο θετικιστικό πλαίσιο των βρετανικών πανεπιστημίων του 20ού αιώνα. Ο Χάμσαϊρ ωστόσο δεν είναι ούτε ένας ορθόδοξος αναλυτικός φιλόσοφος ούτε κι ένας πιστός σχολιαστής των κειμένων του Σπινόζα. Όπως υποστηρίζει: «Η Φύση δεν μιλάει μόνο μαθηματικά», γνωρίζοντας ότι σχοινοβατεί επικίνδυνα για έναν αναλυτικό φιλόσοφο. Δεν διστάζει όμως να ασκήσει θετικιστική κριτική στη μεταφυσική του Σπινόζα χαρακτηρίζοντάς την ως εικασία και όχι ως γνώση, αφού ούτε επαληθεύεται ούτε απορρίπτεται εμπειρικά.

Η παρούσα έκδοση συνιστά μια νηφάλια εισαγωγή στη φιλοσοφία του Σπινόζα, η οποία δίνει το κίνητρο στον αναγνώστη για περαιτέρω εμβάθυνση στον στοχασμό του. Είναι λοιπόν καλοδεχούμενη, αφού μας εισάγει στην παραγωγική δομή του συστήματος του Σπινόζα, στο διαφωτισμό των εννοιών του, αλλά και της προσπάθειας του ανθρώπου να φτάσει στην αλήθεια δυναμώνοντας μάλιστα την αγάπη για τον εαυτό του, για τη γνώση και τον κόσμο.

Ο Ηλίας Παρασκευόπουλος είναι μεταπτυχιακός φοιτητής του Πανεπιστημίου Αθηνών

Dino Valls, Pittura, λάδι σε ξύλο, 2011