«Ρόζα Λούξεμπουργκ», της φον Τρότα

ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΗ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

Πώς μπορούμε να αξιολογήσουμε την ταινία «Ρόζα Λούξενμπουργκ»; Είναι μια απλή βιογραφία, δημιουργικό ντοκιμαντέρ ή ταινία εποχής; Είναι γνωστό ότι η βιογραφία είναι ένα είδος που αναπτύχθηκε από τη λογοτεχνία της αστικής κουλτούρας. Συνδέεται με την ατομοκρατία της κουλτούρας αυτής και, σύμφωνα με τη θεωρία του Καρλάιλ, αναφέρεται σε σημαντικούς άνδρες, που με το πνεύμα τους και τη δράση τους έγιναν ορόσημα και μοντέλα για μίμηση. Αν και ο μεταδομισμός κατέλυσε τους «ήρωες» και τους έβγαλε έξω από την ιστορία, επιβιώνουν ακόμα ορισμένα στερεότυπά τους. Εν πρώτοις, οι επιφανείς είναι βασικά άνδρες, αν και το άτομο που έχει πάρει δύο βραβεία Νόμπελ είναι γυναίκα, η μαντάμ Κιουρί. Επιπλέον, κινούνται επάνω από την κοινωνία, ανήκουν σε ξεχωριστή κατηγορία έξω από τη «μάζα», (ο κάου μπόι της Δύσης επιβάλει το νόμο σε μια πόλη και φεύγει μοναχικός για να τον επιβάλει και σε άλλη).

Στον κινηματογράφο, η αποδόμηση του κλασικού «ήρωα» με τον ακλόνητο χαρακτήρα και τη συμπαγή προσωπικότητα έγινε με την ταινία «Ο πολίτης Καίην» του Όρσον Γουέλες. Η ζωή του απεικονίζεται σαν ένα φιλμικό πάζλ από αφηγήσεις των γνωστών του, το οποίο όμως δεν μπορεί να συγκροτήσει την εικόνα του. Στη σύγχρονη Βαβέλ, οι φιλμικοί ήρωες λιγοστεύουν. Γίνονται αθύρματα των περιστάσεων ή μισθοφόροι ή βρικόλακες ή αναβιώσεις παραμυθιών ή διαστημικά τέρατα. Πρόκειται για το «θάνατο του συγγραφέα» που έγραφε ο Roland Barthes ή για την παρακμή ενός ολόκληρου πολιτισμού;

Είναι φανερό ότι διαδραματίζονται έντονοι μετασχηματισμοί που οριοθετούν την αφετηρία μιας κρίσιμης πολιτισμικής αλλαγής. Μερικοί είναι φανεροί και άλλοι είναι σε διαμόρφωση. Ας κοιτάξουμε στον τομέα του κινηματογράφου. Δεν μπορούμε να αγνοήσουμε το γεγονός ότι ξεφυτρώνουν συνεχώς φεστιβάλ ντοκιμαντέρ, που πριν 10 χρόνια ήταν περιφρονημένο και άγνωστο. Δεν μπορούμε να αγνοήσουμε ότι στον εμπορικό κινηματογράφο συσσωρεύονται ταινίες-παραμύθια για παιδιά, υποβαθμίζοντας τη νοημοσύνη μας, ενώ αντίθετα, στο παράλληλο κύκλωμα αναπτύσσεται ο κινηματογράφος μιας άλλης τάξης με ταινίες του τύπου «Ο Μεσσίας» του Κλάιν, «Ματωμένη Αμερική» του Σάιλς, «Μνήμες λεηλασίας» του Σολάνας, «Σοκ» της Ναούμι Κλάιν και άλλες.

Σ’ αυτή την άλλη τάξη, στην πρόταση μιας νέας κουλτούρας θα πρέπει να εντάξουμε και την ταινία «Ρόζα Λούξεμπουργκ» της γερμανίδας σκηνοθέτισας, Μαργκαρέτε φον Τρότα. Γυρίστηκε το 1986 στη Γαλλία. Κέρδισε την ίδια χρονιά το βραβείο του Χρυσού Φοίνικα στο φεστιβάλ των Κανών, μαζί και το βραβείο του πρώτου γυναικείου ρόλου της πρωταγωνίστριας Μπάρμπαρα Σούκοβα. Την επόμενη χρονιά επήρε πάλι το πρώτο βραβείο στη Γερμανία. Η φον Τρότα έχει πάρει και άλλα βραβεία, όπως επίσης και για την ταινία «Χάνα Άρεντ» το 2012. Πρώτη βασική διαφορά της ταινίας προς τα μοντέλα της κυρίαρχης κουλτούρας, είναι ότι το ενεργό υποκείμενο της φιλμικής αφήγησης βρίσκεται μέσα στην κοινωνία και όχι πάνω από αυτήν˙ δεν πρόκειται για υπεράνθρωπο. Δεύτερη βασική διαφορά: εξετάζονται οι σχέσεις του δρώντος προσώπου με την ιστορία. Τρίτη διαφορά, το δρων πρόσωπο που εμπλέκεται με την ιστορία είναι γυναίκα. Είναι γνωστό ότι η αστική κουλτούρα είχε αποκλείσει εντελώς τη γυναίκα από την ιστορία. Συνεπώς, η φον Τρότα βρίσκεται στην απέναντι όχθη, εκεί που αλλάζουν οι αξίες και η γυναίκα γίνεται ισότιμη με τον άνδρα. Υπάρχει και τέταρτη βασική διαφορά. Το δρων πρόσωπο, η Ρόζα Λούξεμπουργκ, δεν ενεργεί για τις αξίες του υφιστάμενου συστήματος, γιατί τέτοιες αξίες δεν υπάρχουν. Ζει και ενεργεί για την ανατροπή του.                             

Η ταινία βάζει εξαρχής τον θεατή στον πυρήνα της ζωής της Λούξεμπουργκ. Ξεκινά με τη διαμονή της στη φυλακή. Στις απέραντες ώρες του εγκλεισμού της, παρελαύνει μέσα από διαδοχικά φλας μπακ όλη η προηγούμενη ζωή της. Όταν ξεπηδούν οι σκέψεις της, την περιτριγυρίζουν πουλιά που παίζουν στο άσπρο χιόνι. Αμέσως μετά ακολουθεί η εκτέλεση συντρόφων και το μαύρο κελί. Μέσα από τέτοιες συνεχείς αντιθέσεις ξεδιπλώνονται η πριν και μετά τη φυλακή περίοδος. Πρόκειται απλά για μια ιστορία αγώνων. Πρόκειται για μια στάση ζωής που δίνει τη μάχη της κάθε στιγμή. Ακούγοντας τα πουλιά, περιμένοντας ν’ ανθίσει το τριαντάφυλλο, περιμένοντας να ακουστεί το σύνθημα της εικονικής εκτέλεσης, διακινδυνεύει συνεχώς τη στάση της στη σφαίρα των αξιών. Η Ρόζα Λούξεμπουργκ δεν αγωνίζεται μόνο για το όραμα, για τις ιδέες. Αγωνίζεται για τον ίδιο το λόγο της ύπαρξής της. Εκείνο ακριβώς που πετυχαίνει η δόμηση της ταινίας είναι να ταυτίσει τις αξίες του σοσιαλισμού με την ουσία της ζωής, να ενώσει τη σκληρότητα του αγώνα με την τρυφερότητα ενός φιλιού, τις αμφιταλαντεύσεις με την ακριβοζυγισμένη απόφαση. σαν αλυσίδα που συνδέει την ίδια πάντα άκαμπτη στάση ζωής. Πρόκειται για μια ζωή που αποτελεί ένα απόσταγμα αγώνων και πολιτικών κρίσεων που έχουν μοναδική επικαιρότητα.  

Μέσα από τη συνεχή εναλλαγή της κριτικής σκέψης και της αγωνιστικής πράξης που σημαδεύουν τη ζωή της πρωταγωνίστριας, η φον Τρότα αναδεικνύει την πρωτοποριακή φυσιογνωμία της Ρόζας Λούξεμπουργκ. Ας σημειωθεί ότι η μεγάλη επαναστάτρια έκανε μαθήματα στους εργάτες για τις εξισωτικές κοινωνίες, όταν οι κοινωνίες αυτές δεν είχαν ανακαλυφθεί ακόμα. Μαζί με τη ζωή της, στην ταινία παρελαύνουν οι ζυμώσεις και οι κρίσεις που σημάδεψαν το τέλος της Β’ Διεθνούς, η εναλλαγή των θέσεων με τους Μπερστάιν, Πλεχάνοφ, Κάουτσκι, Μπέμπελ και άλλους. Για να καταλήξει στην ίδρυση του Σπάρτακου και του Γερμανικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Η ταινία τελειώνει με την άνανδρη δολοφονία της Λούξεμπουργκ και του Λίμπκνεχτ. Όμως ο θεατής μένει με τη βαθιά αίσθηση ότι δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετική η ζωή όποιου θα αποφάσιζε να κατακτήσει μια στάση ζωής στο πεδίο των αξιών.