Αν είμαστε τόσο έξυπνοι, γιατί είμαστε τόσο φτωχοί;

Πόσο και τι διαβάζει η Ρωσία της τρίτης χιλιετίας

ΤΗΣ ΕΥΓΕΝΙΑΣ ΚΡΙΤΣΕΦΣΚΑΓΙΑ

Το ερώτημα, όπως φαίνεται εκ πρώτης όψεως, θα πρέπει να απασχολεί έντονα όσους γράφουν αλλά κι εκείνους που διαβάζουν. Όμως τα συμπεράσματα βγαίνουν δύσκολα: διαβάζονται άραγε όσα βιβλία αγοράζονται; Τί ρόλο παίζουν οι δανειστικές βιβλιοθήκες, που κάποτε υπήρξαν τα πιο επισκέψιμα μέρη όλων των κατοικημένων περιοχών της σοβιετικής επικράτειας; Τι απέγιναν οι γιγάντιες ιδιωτικές βιβλιοθήκες, που ο καθένας μας μάζευε και φρόντιζε, στο βαθμό των δυνατοτήτων του, άσχετα από την οικονομική του κατάσταση, την εποχή όπου τα βιβλία “κυνηγούνταν” και ”καταβροχθίζονταν” σαν τα άγρια θηράματα;

Σχετικά γκάλοπ διεξάγονται κάθε χρόνο εδώ και μια εικοσαετία, και τα αποτελέσματα μαρτυρούν ότι τα πλέον δημοφιλή (ή καλύτερα τα πιο αγοραζόμενα) βιβλία δεν έχουν καμιά σχέση με τη λεγόμενη “κουλτούρα”, με τους τίτλους από τη λίστα των μπεστ σέλερ των  «The New York Times», με τον κατάλογο των κεντρικών βιβλιοπωλείων και των δυο πρωτευουσών της Ρωσίας, με τους βραβευμένους με το Μπούκερ συγγραφείς.

Σύμφωνα με τα στοιχεία του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου της Ρωσίας για το 2010, οι πλέον εκδιδόμενοι (με την καλή έννοια) συγγραφείς -Ρώσοι και ξένοι, σύγχρονοι και παλαιοί- είναι η Ντάρια Ντοντσόβα και η Ιουλία Σίλοβα, γράφουσες άγρια αστυνομικά μυθιστορήματα με έντονη ψυχολογική χροιά, που κυκλοφορούν σε δεκάδες εκατομμύρια αντίτυπα.

Δηλαδή, όποιος ψάξει για κλασσικούς πλανάται πλάνη οικτρά: ακόμα και η σύγχρονη, ας πούμε ποιοτική ρωσική λογοτεχνία —η Ουλίτσκαγα, ο Πελέβιν, η Ρούμπινα, ο Βέλλερ – φαίνεται να μην έχει θέση στο τραπέζι των σύγχρονων αιμοβόρων αναγνωστών. Τουλάχιστον αυτή η εικόνα δημιουργείται, όταν μετράς τα πτώματα που αφήνει πίσω της η σύγχρονη ρωσική λογοτεχνική παραγωγή.

Τέλος, όποιος δεν εμπιστεύεται τα γκάλοπ, μπορεί να προτρέψει τους εξερευνητές της αγοράς βιβλίου να κατέβουν στο μετρό και να καταγράψουν αυτά που διαβάζει ο κόσμος: εκεί ίσως δουν τις κιτρινισμένες σελίδες των παλαιών εκδόσεων και αναθαρρήσουν...

Κατά τη δική μας γνώμη, τα πράγματα δεν είναι τόσο τραγικά, όσο τα παρουσιάζουν τα επίσημα στοιχεία. Οι άνθρωποι της Ρωσίας συνεχίζουν να διαβάζουν αυτά που διάβαζαν, απλά ο περισσότερος κόσμος έχει πλέον στα χέρια του αναγνώσματα που δεν υπήρχαν κάποτε. Το «αιμοβόρο» αναγνωστικό κοινό, οι καταναλωτές του λαϊκού αισθηματικού ρομάντζου (έως και αμιγώς ερωτικού) και της φθηνής αστυνομικής περιπέτειας πάντα ήταν μεγαλύτερο, όπως και το κοινό των σαπουνόπερων και των ατελείωτων τηλεσήριαλ, που γράφονται και φτιάχνονται εν μια νυκτί και δεν απαιτούν τη συμμετοχή στη διαδικασία κατανάλωσης των εγκεφαλικών κυττάρων: πέψη και αφόδευση, τίποτε άλλο. Ήρθα, είδα και απήλθα. Κάτι που έλειπε από τη σοβιετική αγορά βιβλίου, και αφθονούσε, για παράδειγμα, στον αθλητισμό: μαζική παραγωγή για όλα τα γούστα και επίπεδα.

Η λίστα των δημοφιλέστερων βιβλίων σχολιάστηκε εντόνως στα ρωσικά μπλόγκς και το συμπέρασμα ήταν ότι πλουτίζουν και ανθίζουν οι πλέον ατάλαντοι. Κάτι που προκάλεσε το πικρόσχολο και εύστοχο σχόλιο-απάντηση ενός από τους συμμετέχοντες στη συζήτηση: «Αν είσαι τόσο έξυπνος, γιατί είσαι τόσο φτωχός;».

Σήμερα δεν αμφισβητεί κανείς το γεγονός ότι το διάβασμα στη Ρωσία γίνεται όλο και λιγότερο δημοφιλές άθλημα. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, 20 χρόνια πριν ο μέσος κάτοικος της Ρωσίας (όχι απαραίτητα Ρώσος) μέσα σε τρεις μήνες διάβαζε 5 βιβλία (για ακρίβεια 5,14), σήμερα διαβάζει 3,94. Το ένα τρίτο των ερωτηθέντων αποκάλυψε ότι δεν διαβάζει καθόλου και το 18% ότι δεν έχει βιβλία στο σπίτι του. Σχεδόν διπλασιάστηκε ο αριθμός των ατόμων που έχουν στα σπίτια τους λιγότερο από 100 βιβλία (28% το 1990 και 49% το 2011), ταυτόχρονα διπλασιάστηκε ο αριθμός αναγνωστών που κατεβάζει βιβλία από το Διαδίκτυο (5% το 2009 και 11% το 2011). Το τι σημαίνει τυπωμένο βιβλίο το γνωρίζουν (ακόμα) όλοι, αλλά το 33% δεν γνωρίζει τι θα πει ηλεκτρονικό βιβλίο και το 59% τι θα πει ακουστικό βιβλίο.

Και όλα αυτά, παρ’ όλο που και στη Μόσχα και στην Πετρούπολη δεν σταματούν να διοργανώνονται εκθέσεις βιβλίων, συναντήσεις των συγγραφέων με τους αναγνώστες, απαγγελίες των ποιημάτων στα θέατρα. Το κακό είναι ότι, πέρα από τα σύνορα των δύο πρωτευουσών, αυτά τα γεγονότα σπανίζουν και τα ποιοτικά βιβλία φτάνουν μόνο ώς τις κοντινές πόλεις.

Εντελώς διαφορετικό συμπέρασμα έβγαλε η καταγραφή των αγοραζόμενων βιβλίων στο κεντρικότατο βιβλιοπωλείο της Μόσχας «Βιβλιο-Γκλόμπους» (Βιβλιογεώσφαιρα): το έθνος διαβάζει πολύ, διαβάζει καλά βιβλία και συνεχίζει να εκτιμά τους κλασικούς, χωρίς να αναλώνεται σε ανούσια κείμενα. Αυτή η άποψη επιβεβαιώνει αυτά που υποστηρίξαμε πριν: ο κόσμος συνεχίζει να διαβάζει με τον τρόπο που διάβαζε πάντα - στο βαθμό των ενδιαφερόντων και της μόρφωσής του. Εξάλλου, στο συγκεκριμένο βιβλιοπωλείο απευθύνονται όσοι πραγματικά ψάχνουν για κάτι ποιοτικό και ξεχωριστό, γιατί όλα τα υπόλοιπα μπορεί να τα αγοράσει κανείς στα πολυάριθμα κιόσκια σε όλους τους σταθμούς του μετρό και σε όλα τα περίπτερα της πόλης.

Εδώ, η λίστα των πιο δημοφιλών βιβλίων για τον μήνα Οκτώβρη του 2011 μεταμορφώνεται: Ζερόμ Σάλινγκερ (Ο φύλακας στη σίκαλη), Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες (Έρωτας στα χρόνια της χολέρας), η πολυμεταφραζόμενη στα ελληνικά ρωσίδα συγγραφέας Λιουντμίλα Ουλίτσκαγια (Πράσινο αντίσκηνο), Χαρούκι Μουρακάμι (1Q84). Μόνο που πρέπει να επισημάνουμε μια μικρή λεπτομέρεια: ο Σάλιγκερ κυκλοφόρησε σε 10.000 αντίτυπα, ο Μουρακάαμι σε 40.000, και η Ντάρια Ντοντσόβα, που δεν υπάρχει σ’ αυτή τη λίστα αλλά το 2010 υπήρξε η πιο δημοφιλής συγγραφέας, κυκλοφόρησε το τελευταίο της βιβλίο, Πρασινα άλογα του Χόλιγουντ (σε ελεύθερη μετάφραση), σε 250.000 αντίτυπα!

Τα στοιχεία λένε ότι οι γυναίκες διαβάζουν συχνότερα από τους άνδρες, ξοδεύοντας για το διάβασμα 4,2 ώρες την εβδομάδα, ενώ οι άνδρες 3 ώρες. Παρά τα αισιόδοξα μηνύματα της «Βιβλιογεώσφαιρας», ο διευθύνων σύμβουλος του Οργανισμού Ρωσικού Τύπου συμπεραίνει ότι το βιβλίο στη Ρωσία χάνει έδαφος από τις άλλες μορφές μαζικής κουλτούρας και θεωρεί ότι οι κάτοικοι της Ρωσίας διαβάζουν κατ’ ανάγκη και το βιβλίο εγκαταλείπει τη ρωσική οικογένεια και φεύγει από τη ζωή της: «Είναι τρομερό».
Την κατάσταση σώζουν τα παιδιά: για την καλή μας τύχη, οι λίστες των προτεινόμενων και αγοραζόμενων βιβλίων στην περίπτωσή τους είναι ίδιες, άρα οι γονείς –όσοι τέλος πάντων πιστεύουν στη δύναμη του βιβλίου– συνεχίζουν να αγοράζουν τα καλά κλασικά, ρωσικά και ξένα, βιβλία. Κι αν αυτό το καλό γούστο με τα χρόνια δεν χαλάσει, υπάρχει ελπίδα ότι σταδιακά θα αλλάξει και η λίστα προτιμήσεων των ενηλίκων αναγνωστών.

Στις 7 Σεπτεμβρίου, στη Διεθνή Έκθεση Βιβλίου της Μόσχας, ανακοινώθηκαν οι νικητές του διαγωνισμού «Βιβλία 2011». Βραβείο «Πεζογραφία της χρονιάς» απονεμήθηκε στην 54χρονη Όλγα Σλάβνικοβα, για το μυθιστόρημα Ελαφρύ κεφάλι. Παρακάτω θα παραθέσουμε το κείμενο του οπισθόφυλλου του βραβευμένου αυτού βιβλίου, βάζοντας έτσι τελεία και στο δικό μας κείμενο.

«Ο ήρωας του καινούργιου μυθιστορήματος της Όλγας Σλάβνικοβα, Μαξίμ Τ. Γιερμακόφ, κατέκτησε την πρωτεύουσα: είναι πολύ πετυχημένος μάνατζερ μιας μεγάλης σοκολατοβιομηχανίας.

Μια μέρα τον επισκέπτονται κάποιο παράξενοι υπάλληλοι από το Τμήμα των σχέσεων αιτίας-αιτιατού και του ανακοινώνουν ότι πρέπει να... αυτοκτονήσει. Έτσι, λένε, θα σώσει εκατομμύρια κόσμο!

Όμως η αυτοκτονία δεν είναι στα σχέδια του Μαξίμ και τα γεγονότα αρχίζουν να τρέχουν. Φαίνεται πως όλη η πόλη διαδηλώνει κατά του ήρωα: τον βομβαρδίζουν με ντομάτες στην πόρτα του γραφείου του, και στο Διαδίκτυο εμφανίζεται ένα πολύ ρεαλιστικό PC game, ο σκοπός του οποίου είναι η δολοφονία του ήρωα, που μοιάζει καταπληκτικά του Μαξίμ...»

Η Ευγενία Κριτσέφκαγια είναι κλασική φιλόλογος

Μαργαρίτα Βασιλάκου- Οι ανάγκες της Μάρθας