Η «Πατρίδα», η «φωνή της» και ο Σεφέρης

ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΒΟΥΛΓΑΡΗ

Το σημαντικότερο γεγονός, που κατά τη γνώμη μου σφραγίζει όλη την περίοδο της κρίσης, που μας λέει ότι πια ζούμε σε μια άλλη χώρα, πως πια είμαστε μια άλλη κοινωνία, είναι η κατάλυση της ενιαίας εθνικής αφήγησης, όπως συνέβη στις παρελάσεις της 28^ης Οκτωβρίου. Γι’ αυτό και η «σωτηρία της πατρίδας» αποτελεί σταθερό μοτίβο όλων των παρεμβάσεων των κομμάτων και των παραγόντων του «συνταγματικού τόξου», ενώ και ο πρωθυπουργός δήλωσε πως τα δύο αυτά χρόνια έκανε το «πατριωτικό του καθήκον»...

Εν μέσω δημοψηφισμάτων και τόσων άλλων, ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης, Ευάγγελος Βενιζέλος, έκανε μια αναλυτική πολιτική παρέμβαση από τις σελίδες των Νέων (31/10), με τίτλο έναν στίχο του Σεφέρη: «Γιατί την είπες φωνή Πατρίδας;». Η πρόθεση του κ. Βενιζέλου ήταν σαφής: θέλησε να αντιμετωπίσει την ανανοηματοδότηση της παρέλασης, την υπέρβαση της νωχελικής αντιστασιακής αναπόλησης, που συνέβη όταν ο λαός κατέβηκε από το πεζοδρόμιο στο οδόστρωμα, διεκδικώντας αυτός, αντί των «επισήμων», το ρόλο της συνέχειας και της φωνής της ιστορίας. Και είναι ο φόβος αυτής, της παροντικής φωνής, που οδήγησε τον κ. Βενιζέλο στη μεταφυσική επίκληση: «Πίσω από τις κραυγές και τις εύκολες κουβέντες υπάρχει η φωνή της Πατρίδας».

Με μια τέτοια μετατόπιση, ο κ. αντιπρόεδρος απάντησε στη δήλωση του Μανόλη Γλέζου: «Στη Θεσσαλονίκη αποκαταστάθηκε το πραγματικό νόημα της 28ης Οκτωβρίου 1940». Μάλιστα, ενώ κάποιοι πολιτικάντηδες μιλούσαν απλώς για «έκτροπα», όπως και μερικοί «κεντροαριστεροί» γραφιάδες στις διπλανές σελίδες της ίδιας εφημερίδας, αντίθετα ο Ευάγγελος Βενιζέλος αντελήφθη το βάρος των πραγμάτων, των προσώπων και των συμβολισμών. Έτσι, κάτω από το κείμενο παραθέτει ολόκληρο το σεφερικό απόσπασμα:

την κραυγή/ βγαλµένη απ' τα παλιά

νεύρα του ξύλου/ γιατί την είπες φωνή Πατρίδας; 

Στον αναγνώστη, στον λαό απευθύνεται ο Βενιζέλος, φοβούμενος όχι μόνο την επικαιροποίηση της ιστορικής μνήμης αλλά και την ανανοηματοδότηση της έννοιας της «πατρίδας», γιατί γνωρίζει πολύ καλά ότι διά στόματος Γλέζου αυτό ακριβώς συμβαίνει: τα πράγματα, και η «πατρίδα», παίρνουν καινούριο νόημα. Μάλιστα, υπό το κράτος αυτού του πανικού, ο κ. αντιπρόεδρος παρενέβη υποσυνείδητα στον σεφερικό στίχο, γράφοντας με κεφαλαίο π την λέξη Πατρίδα...

Μια «μεθοδολογική», και βαθύτατα ιδεολογική διαφορά, ανάμεσα στη δήλωση του Γλέζου και στην παρέμβαση του Βενιζέλου, είναι πως ο ένας κάνει λόγο για το «νόημα της 28^ης Οκτωβρίου», δηλαδή για το νόημα της ιστορίας, ενώ ο άλλος αναζητά την πραγματική «φωνή της Πατρίδας». Η διαφορά είναι χαώδης: το νόημα του οδοστρώματος, της λαϊκής παρέμβασης-παρέλασης, αλλά και των ιστορικών γεγονότων που συνοψίζονται με την «28^η Οκτωβρίου», δηλαδή το νόημα του ελληνοϊταλικού πολέμου και της Αντίστασης, είναι νόημα πολυφωνικό, πραγματικότητα αντιφατική και πολυσήμαντη, με καθοριστική την παρέμβαση του λαϊκού παράγοντα, ενώ η «φωνή Πατρίδας» που επικαλείται ο Βενιζέλος είναι μια αφήγηση εξουσιαστικά μονολογική, μεταφυσικά, δηλαδή ανιστορικά «καθαρή», μια αφήγηση αποστεωμένα φιλολογική, σαν τους συνήθεις πανηγυρικούς της ημέρας.

Αυτή η διαφορά αποτυπώνει μια ιστορική αναγκαιότητα, δηλαδή την αποδοχή ή την άρνησή της: μέρα τη μέρα εντείνεται το αίτημα αλλά και οι διεργασίες μιας νέας λαϊκότητας, για ένα σύγχρονο κοσμοείδωλο που θα στεγάσει και θα συνθέσει σε αφήγηση τη φτώχεια, την ανέχεια, την ανεργία, την οργή, την αγανάκτηση, τη διεκδίκηση, την απελπισία, και βέβαια την ελπίδα κι ό,τι άλλο περιλαμβάνει η αναδιατύπωση της έννοιας του λαού, αλλά και ανοίγουν όλα τα «ριζικά» ερωτήματα: ποια είναι η πατρίδα, ποιο το έθνος, ποιο το κράτος, ποια η δημοκρατία. Καθώς και το ερώτημα τι σημαίνει «ηρωισμός» σήμερα, που το απάντησε ο 16χρονος οικοδόμος-μαθητής στην παρέλαση της Λάρισας, διά της ανοιχτής παλάμης του, αναλαμβάνοντας, εν πλήρη συνειδήσει, τις όποιες συνέπειες της πράξης του.

Έτσι, ο κ. Βενιζέλος προσέτρεξε στο σεφερικό ιδεολογικό πλαίσιο, ώστε να αναδιατυπώσει το νόημα του πατριωτισμού: «Μπορούµε να πετύχουµε, αρκεί να είµαστε σοβαροί, ενωµένοι, υπεύθυνοι και να έχουµε συνείδηση της κατάστασης και της Ιστορίας. Πρέπει να είµαστε υποχρεωτικά αισιόδοξοι, γιατί αν αφεθούµε να παρασυρθούµε από την ηττοπάθεια και την απαισιοδοξία της περιρρέουσας ατµόσφαιρας, τότε θα έχουµε χάσει ένα πολύ µεγάλο ιστορικό στοίχηµα. Και η βλάβη θα είναι ανεπανόρθωτη». Αυτό το απόσπασμα, που θα μπορούσε να προέρχεται από τις Δοκιμές του Σεφέρη, είναι το καταληκτήριο συμπέρασμα του άρθρου του κ. αντιπροέδρου. Αλλά αυτή η εθνική αφήγηση, η μονολογική αφήγηση του έθνους-κράτους και του ιστορικού του προορισμού, αποτελεί πια παρελθόν∙ αυτό, το ενιαίο εθνικό υποκείμενο, δεν μπορεί να επιστρέψει, παρά μόνο σαν τερατογένεση.

«Φωνή πατρίδας» δεν μπορεί να αρθρωθεί, παρά μόνο σαν εφιάλτης. Οι «φωνές», του λαού που ορίζει το ιστορικό παρόν του, είναι και θα είναι πολλές και ποικίλες, τα «τραγούδια» πολλά και ταυτόχρονα, τα χρώματα θα διατρέχουν όλο το φάσμα. Η νέα λαϊκότητα, που κάθε μέρα διαμορφώνεται, στο οδόστρωμα, στις χιλιάδες εκδηλώσεις, στις πλατείες, στα στέκια, στα κείμενα, στις εικόνες, όσο συντίθεται σε αφήγηση, πολυφωνική, πολύχρωμη, πολυσχιδή, θα νοηματοδοτεί εκ νέου την έννοια της πατρίδας. Και πατρίδα του πολίτη είναι μόνο ό,τι έχει φτιάξει ως πατρίδα του, με τη Γαλλική ή την Οκτωβριανή επανάσταση, με την Αντίσταση στα ελληνικά βουνά, με το μεταπολεμικό κοινωνικό κράτος και την ειρηνική συμβίωση στην Ευρώπη. Πατρίδα του δεν είναι κάποια υπερβατική έννοια της Γαλλίας, της Ρωσίας, της Ελλάδας, ούτε το διευθυντήριο των Βρυξελλών – αντίθετα, αυτό συμβολίζει το δημοκρατικό έλλειμμα της Ευρώπης, την ακύρωση της προοπτικής μιας ευρωπαϊκής πατρίδας.

Όσον αφορά δε τους ποιητές, πατρίδα τους είναι η γλώσσα: αυτό εφάρμοσε βασανιστικά ο Διονύσιος Σολωμός, «ιδρύοντας» με την ποίησή του την πατρίδα της Επανάστασης, αυτή την πατρίδα διεύρυνε, πέρα από τα εθνικά όρια, ο Καβάφης, αυτή την πατρίδα ανανέωσε και ανανοηματοδότησε, με τη γλώσσα της τέχνης τού Μπολιβάρ, ο Νίκος Εγγονόπουλος, αυτή την πατρίδα της ποίησης επανιδρύει ο Ηλίας Λάγιος, μέσα στη διαχρονία της γλώσσας. Αντίθετα, όσοι ποιητές πολιτεύτηκαν ως «φωνή πατρίδας» πάλιωσαν γρήγορα: Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, Παλαμάς, Σικελιανός, Σεφέρης...