Από τα κινήματα στα σύρματα

«Τα νέα τα παίρναμε απ’ τον αέρα»: Ο ασύρματος των συρματένιων

 ΤΟΥ ΤΕΛΗ ΤΥΜΠΑ

[Τρίπολη Λιβύης, 1943. Οπλίτες της 2^ης Ταξιαρχίας, μετά τη διάλυσή της, στα σύρματα. Έχει αναπαραχθεί και στη σελίδα 230 του κειμένου του Σακελλαρόπουλου (βλ. σημείωση 1 στο παρόν κείμενο) από το Β. Χατζηαγγελής. Λ. Ράππας, Το όγδοο τάγμα, Ράππας, Αθήνα, 1994.]

«Σημειωτέον», ξεκινά το μονοσέλιδο απόσπασμα μιας μαρτυρίας που αναφέρεται σε κλίματα και χρόνια ιδιαίτερα θερμά, «είχαμε κι ένα ραδιόφωνο και ακούγαμε τα νέα». Και η παραμικρή λεπτομέρεια στην αφήγηση του σύντομου αυτού αποσπάσματος είναι αξιοσημείωτη. Η τεχνική σύνθεση που περιγράφεται στη μία αυτή σελίδα δεν έχει αφετηρία ένα ραδιόφωνο του κουτιού αλλά μια μετατροπή ενός ασυρμάτου, «από ένα αεροπλάνο πεσμένο», σε ραδιόφωνο. Ένα ραδιόφωνο χρειάζεται ηλεκτρικό ρεύμα. Και επειδή δεν ετίθετο θέμα παροχής ηλεκτρικού ρεύματος από δίκτυο στους επίδοξους χρήστες του συγκεκριμένου ασυρμάτου-ραδιοφώνου, το ηλεκτρικό ρεύμα προερχόταν από μπαταρίες που είχαν φέρει οι ίδιοι, «κρυφά από τα τανκς». Δεν αποκλείεται από τανκς που είχαν καταστραφεί μετά από τη σύγκρουση με το πεσμένο αεροπλάνο που έφερε τον ασύρματο που  είχε μετατραπεί σε ραδιόφωνο. Το τελευταίο συστατικό του τεχνικού αυτού bricolage, το πιο αινιγματικό, ήταν μια αιολική διάταξη: «Είχαμε ένα μυλαράκι», θυμάται ο αφηγητής, «κι αυτό μάς εφόρτωνε τις μπαταρίες».

Η τεχνική σύνθεση ραδιόφωνο με μυλαράκι έλαβε χώρα σε ένα από τα απομακρυσμένα στρατόπεδα της Αφρικής, στα οποία βρέθηκαν εκτοπισμένοι από τους Βρετανούς χιλιάδες έλληνες στρατιώτες και αξιωματικοί κατά τη διάρκεια αλλά και μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Επειδή διεκδίκησαν το συντονισμό των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων της Μέσης Ανατολής με τις δυνάμεις της μαζικής αντίστασης στη φασιστική κατοχή που βρίσκονταν στην Ελλάδα. Από τις Ακυβέρνητες Πολιτείες έχουμε μάθει ότι η ιστορία αυτή περιέχει ένα ακραίο δράμα. Ο έντονος ερεθισμός από τη λογοτεχνία του Τσίρκα διεγείρει το ενδιαφέρον για κάθε σχετική ιστορία και μαρτυρία (1). Πιθανολογώ ότι δεν είμαι ο μόνος που από ένα τέτοιο ενδιαφέρον οδηγήθηκε στην ανάγνωση του (άρτι επανεκδοθέντος) Συρματένιοι, Ξεσυρματένιοι· Όλοι: Χιώτες πρόσφυγες και στρατιώτες στη Μέση Ανατολή, Αφηγήσεις 1941-1946. Βιβλίο με συνεντεύξεις που πήρε και παρουσιάζει ο Γιάννης Μακριδάκης (πρώτη έκδοση το 2006 από τον τοπικό χιακό εκδοτικό οίκο «Πελινναίο», δεύτερη έκδοση το 2010 από την «Εστία», επίμετρο από τον Στράτο Δορδανά). Επικεντρώνομαι εδώ στο κεφάλαιο «Από τα Κινήματα στα Σύρματα», στο οποίο καταγράφονται μαρτυρίες-αφηγήσεις από χιώτες εκτοπισμένους-εγκλείστους στους κλωβούς των στρατοπέδων, στα σύρματα.

Στα υπόλοιπα κεφάλαια του βιβλίου καλύπτονται μικροί ή μεγάλοι κίνδυνοι, ταλαιπωρίες και αντιξοότητες, δυσκολίες και κακουχίες, δυστυχίες και καταστροφές, σκοτωμοί, μικροψυχίες αλλά και γενναιότητες, στην καθημερινή ζωή και το πεδίο της μάχης. Επιπολαιότητες και επιδεξιότητες, τύχη και ατυχία κατά την εξουδετέρωση ενός ναρκοπεδίου ή μιας γερμανικής φρουράς. Εστιάζω όμως εδώ στις μαρτυρίες από την ακραία τραγική εμπειρία των συρματένιων, ακολουθώντας την πρόσκληση του μάρτυρα-αφηγητή μας, να σημειώσουμε τις περιγραφές κάποιων τεχνικών διατάξεων. Στην προοπτική ενός ερμηνευτικού προσανατολισμού που μπορεί, ελπίζω, να εμπλουτίσει την ιστοριογραφία της τεχνολογίας αλλά, ταυτόχρονα, και μια γενικότερη ιστοριογραφία κάποιων καυτών περιόδων. Για την ερμηνεία των οποίων η πολιτική ιστορία δικαιούται πρωταγωνιστικό αλλά όχι και αποκλειστικό ρόλο.

[Χρήση ραδιοφώνου με πεδάλι του 1946, για την επικοινωνία μεταξύ του South Solitary Island και του Norah Head Lightstation (από το λήμμα Pedal Radio της Wikipedia, επίσκεψη 1/1/2011)]

Αντίστοιχη με την ιστορία για το ραδιόφωνο με μυλαράκι είναι μια ιστορία που αρχίζει με ραβδομαντεία για εντοπισμό νερού μέσα στο στρατόπεδο των συρματένιων, συνεχίζεται με γλώσσες από παπούτσια που κόβονται για να συμπεριληφθούν σε ένα μηχανισμό άντλησης του νερού και καταλήγει με ένα σκύλο που φορτώνεται τενεκεδάκια για να λειτουργήσει ως το υβριδικό (με έμβιο δηλαδή και μη μέρος) δίκτυο μεταφοράς νερού στο άνυδρο διπλανό στρατόπεδο. Μέχρι που το ζωντανό εκτελείται από τους εγγλέζους. Επέλεξα εδώ, για μια πιο αναλυτική παρουσίαση, την αφήγηση για την τεχνική σύνθεση με το ραδιόφωνο και το μυλαράκι, εξαιτίας της συνάφειά της με δύο καθοριστικές για την εποχή μας τεχνολογίες: τις τεχνολογίες τηλεπικοινωνιών και τις ενεργειακές τεχνολογίες που στοχεύουν σε ένα βιώσιμο περιβάλλον (το σχετικό απόσπασμα καλύπτει μέρος των σελίδων 142 και 143 του βιβλίου). Για να είμαστε πιο ακριβείς, η τεχνολογία της ιστορία μας δεν είναι μόνο η τεχνική σύνθεση ραδιόφωνο με μυλαράκι, αλλά το ραδιόφωνο με μυλαράκι έναντι του συρματένιου φράχτη, του κλωβού. Εμπλέκεται δηλαδή και μια τρίτη τεχνολογία με τρέχον ενδιαφέρον, αυτή του εγκλεισμού-αποκλεισμού (με φράχτες, κάμερες, κτλ).
Στη Χίο, τον τόπο καταγωγής και διαβίωσης του ογδονταπεντάχρονου σήμερα (2010) αφηγητή της ιστορίας μας, μυλαράκια ονομάζονται κάποιοι αμετακίνητοι πέτρινοι πυργόμυλοι που χρησιμοποιήθηκαν σε μηχανικές διαδικασίες (κυρίως ως αλευρόμυλοι αλλά και κάποιοι ως ταμπακόμυλοι) (2). Με ποια παράδοση θα μπορούσαμε να συνδέσουμε τη φορητή αιολική διάταξη της ιστορίας μας; H οποία χρησιμοποιήθηκε σε ηλεκτρική διαδικασία, για την αυτόνομη (χωρίς δηλαδή σύνδεση με δίκτυο) παραγωγή και παροχή ηλεκτρικού ρεύματος σε ραδιόφωνο;
Η τεχνική σύνθεση των συρματένιων ταιριάζει από άποψη χρονολογίας με το ραδιόφωνο που φορτίζεται με μηχανική κίνηση (π.χ. με πετάλι), του οποίου μια επιτυχημένη εκδοχή αναπτύχθηκε και χρησιμοποιήθηκε σε διάφορες εσχατιές της αυστραλιανής ηπείρου μετά το 1929. Η διαθεσιμότητά της έτυχε μεγάλης κάλυψης στην ήπειρο αυτή (3). Σκέφτηκα για αρχή το αυστραλιανό ραδιόφωνο με πετάλι, επειδή γνωρίζουμε ότι έλληνες και κάτοικοι αυτής της ηπείρου συναντήθηκαν εκείνα τα χρόνια στη Μέση Ανατολή. Για παράδειγμα, στο Γενικό Κέντρο Εκπαιδεύσεως ελλήνων στρατιωτών και βαθμοφόρων στην Παλαιστίνη οι εκπαιδευτές ήταν Νεοζηλανδοί (βλέπε σ. 172 κειμένου Τ. Σακελλαρόπουλου, που αναφέρεται στη σημείωση 1 στο τέλος του παρόντος κειμένου). Για έναν, για παράδειγμα, ασυρματιστή που κατέληξε συρματένιος δεν ήταν και πολύ μεγάλη η διαδρομή από ένα ραδιόφωνο με ρεύμα που προερχόταν από κυκλική περιστροφή με πετάλι σε ένα με ρεύμα από κυκλική περιστροφή με μυλαράκι.

Μπορεί όμως να μη χρειάστηκε να διανυθεί ούτε η σχετικά βατή αυτή διαδρομή. Την ίδια εποχή υπήρχαν μικρές ανεμογεννήτριες με μπαταρίες για οικιακή χρήση, με τις οποίες λειτουργούσε σε πολλές χιλιάδες κατοικίες που δεν είχαν συνδεθεί στο δίκτυο (κυρίως αγροκτήματα) όλο το φάσμα των ηλεκτρικών και ηλεκτρονικών διατάξεων που βρίσκουμε και σήμερα στην κουζίνα και στο καθιστικό μας, από ψυγεία μέχρι ραδιόφωνα. Υπήρχε όμως και ένας αξιόλογος αριθμός εταιρειών που κατασκεύαζαν και πουλούσαν κάτι ακόμη πιο συγγενές με τη σύνθεση ραδιόφωνο-μυλαράκι: ηλεκτρικές και ηλεκτρονικές διατάξεις (π.χ. ραδιόφωνα) με ανεμογεννήτριες που είχαν προσαρμοσθεί για τη χρήση τους ως ενιαίο σύνολο. Ένα τέτοιο σύνολο εξάβολτου ραδιοφώνου με ανεμογεννήτρια, το οποίο είχε προκύψει από τη συνεργασία της εταιρείας ραδιοφώνων Zenith με την εταιρεία ανεμογεννητριών Windcharger, είχε φθάσει τις αρκετές εκατοντάδες χιλιάδες πωλήσεις παγκοσμίως. Υπήρχαν φυσικά και άλλα μοντέλα, καθώς και, όπως ήδη αναφέρθηκε, αρκετές επιπλέον εταιρείες. Το επίκεντρο των πωλήσεων ήταν στις ΗΠΑ, αλλά το ραδιόφωνο αυτό είχε διαφημιστεί και αγοραστεί και σε πολλά άλλα μέρη του πλανήτη (4).

Ο Γιάννης Συρβίτης, μάρτυρας και αφηγητής της ιστορίας με το ραδιόφωνο που λειτουργούσε με μυλαράκι στα σύρματα, θυμάται ότι «είχαμε έναν Εβραίο από τη Θεσσαλονίκη κι αυτός είχε κάμει τον ασύρματο ραδιόφωνο κι ακούγαμε το Κάιρο κι ένα σωρό σταθμούς και τα γράφαμε στην εφημερίδα του τοίχου». Σε πρόσφατη τηλεφωνική μας επικοινωνία, μου ανέφερε ότι οι υπόλοιποι συρματένιοι αποκαλούσαν τον νεαρό εβραίο «Αϊνστάιν». Ο παντελώς άγνωστος συρματένιος μας Αϊνστάιν ήταν πάντως, όπως είδαμε, ένα φυσιολογικό τέκνο της τεχνολογικής του εποχής, αυτής του ύστερου μεσοπολέμου. Εν προκειμένω, μεγάλωσε σε μια δεκαετία από την οποία δεν έλειπε ο επιτυχής και μαζικός πειραματισμός με ανεμοφορτιζόμενες ηλεκτρονικές διατάξεις. Γνωρίζουμε άλλωστε ότι και ο διάσημος Αϊνστάιν προέκυψε στο πλαίσιο μιας συγκεκριμένης τεχνολογικής εποχής. Εμπνεύσθηκε τη θεωρία της σχετικότητας αφού είχε εργασθεί σε ένα γραφείο ευρεσιτεχνιών, στο οποίο εξετάζονταν πολύπλοκοι μηχανισμοί, και ενώ είχε την ευκαιρία να παρατηρεί καθημερινά την εξάρτηση της διαμόρφωσης αντιλήψεων για το χρόνο από την κίνηση των τραίνων του κοντινού σιδηροδρομικού σταθμού (5).
Αυτό δεν σημαίνει ότι η σύνθεση στην οποία έχουμε εστιαστεί ήταν αυτονόητη ως σύλληψη σε όλες τις διαστάσεις της ή εύκολη στις λεπτομέρειες της υλοποίησής της. Αναφέρω ενδεικτικά ότι λείπει η πληροφορία για την προέλευση και προσαρμογή (αλλά και τοποθέτηση με τρόπο που να αποκρύπτεται) της γεννήτριας (του δυναμό) με το οποίο μετατρέπεται ο άνεμος που παράγει τη μηχανική κίνηση της έλικας σε ηλεκτρικό ρεύμα που εναποτίθεται στη μπαταρία. Το καθοριστικό όμως στην ιστορία μας ήταν η κοινωνική χρήση της τεχνολογίας, μέσω της οποίας συναρμολογήθηκε η συγκεκριμένη τεχνική διάταξη. Ενώ, ταυτόχρονα, συσπειρώθηκε η συγκεκριμένη κοινότητα, μέσω ακριβώς της χρήσης αυτής της τεχνικής διάταξης (σε συνδυασμό φυσικά με τη σύνθεση και χρήση της διάταξης για το νερό, κτλ). Γιατί δεν ήταν λίγο, για την συνοχή και την αντοχή αυτών που ήταν δέσμιοι, να εμφανίζονται καθημερινά τόσο ξεδίψαστοι για νέα (όπως και για νερό), ενήμεροι για τα εκτός των συρμάτων, όσο και οι δεσμοφύλακές τους. Λες και δεν υπήρχαν σύρματα ή δεν είχαν τελικά σημασία. Στη συγκεκριμένη χρήση είναι που το ανεμοφορτιζόμενο ραδιόφωνο των συρματένιων διαφοροποιείται από τα εκατοντάδες χιλιάδες της εποχής του, εδώ είναι που αποκτά ιστορία.

Στην οποία δεν υπάρχουν μόνο ασύρματοι πεσμένων αεροπλάνων, που συνδέονται ως ραδιόφωνα με μπαταρίες από κατεστραμμένα τανκς, για να τροφοδοτηθούν από ένα μυλαράκι. Η τεχνική σύνθεση υπάρχει εδώ αδιαχώριστα με εγγλέζους που προβληματίζονται μέχρι μανίας για τον τρόπο με τον οποίο οι συρματένιοι μαθαίνουν τα νέα πριν από αυτούς, και ερευνούν με έμμονο τρόπο το στρατόπεδο με ανιχνευτές μετάλλου. Υπάρχουν και οι άλλοι, οι συρματένιοι, οι οποίοι διαμορφώνουν την τεχνική τους σύνθεση στα κρυφά: σε ένα στρατόπεδο εκτοπισμού στις πιο αφιλόξενες άκρες της Αφρικής και όχι σε ένα καλά εξοπλισμένο εργαστήριο στο κέντρο της Αγγλίας. Κρύβουν το ραδιόφωνο κάτω από ένα από τα μεταλλικά βαρέλια του νερού, ενώ σε κάθε υποχρεωτική μετακίνησή τους από στρατόπεδο σε στρατόπεδο το αποσυναρμολογούν για να το μεταφέρουν συλλογικά, σε κομμάτια που χωρούν μέσα στα μεταλλικά τους παγούρια. Έτσι ώστε όταν χτυπούσε ο ανιχνευτής να νομίζουν οι εγγλέζοι ότι είναι από το μέταλλο του βαρελιού ή (σε περίπτωση μετακίνησης) των παγουριών.

Στην ιστορία της συνδιαμόρφωσης τεχνικής και κοινότητας στη χρήση που μας απασχολεί υπάρχει και ένας εγγλέζος ταγματάρχης, ο σκανδαλιστικά ευτραφής για τα μάτια των βασανιζόμενων συρματένιων Μίστερ Μπέικον, ο οποίος βρίσκεται, κυριολεκτικά, σε απόλυτη αμηχανία. Και, απέναντί του, υπάρχει ένας κάπτεν των συρματένιων, ο οποίος σφίγγει τον δεσμώτη του στην ανελέητη βάσανο ενός αινίγματος: «Όταν τελειώσαμε να φύγομε, να ‘ρτομε στην Ελλάδα, ήρτε ο Μίστερ Μπέικον και λέει αυτός σε ένα πλοίαρχο, τον Πετρόπουλο, που είχαμε μαζί μας: ‘Ρε παιδιά, ό,τι έγινε, έγινε. Κάπτεν, θέλω να μου πεις, από πού μαθαίνατε τα νέα;’ ‘Τα νέα τα παίρναμε απ’ τον αέρα’, του απαντά ο Πετρόπουλος. ‘Πώς;’ ‘Θα σας το πω, όταν θα φύγομε’». Στο σημείο αυτό ολοκληρώνονται οι λίγες παράγραφοι που ο Συρβίτης ζήτησε από τον αναγνώστη του να σημειώσει: «Όταν ήταν λοιπόν να φύγομε, να ’ρθούμε για την Ελλάδα, μας βάλανε σε ένα βαπόρι ιταλικό να μας φέρουνε, πάει και του λέει: ‘Αυτά πάρε τα...’ Και του ’δωκε μόνο τους διακόπτες... Τον ασύρματο και τα λοιπά τα μοιράσανε αυτοί που είχανε το χειριστήριο, για ενθύμιο. Λέει λοιπόν ο Μίστερ Μπέικον: ‘Ρε, εσείς είσαστε σαν τον Οδυσσέα!’».

Το ραδιόφωνο της ιστορίας μας δεν υπάρχει ανεξάρτητα από τη συλλογικότητα που του επέτρεπε να λανθάνει διαλυόμενο στα παγούρια. Δεν θα ανακαλυφθεί κάποτε σκονισμένο από συλλέκτες στο υπόγειο κάποιου εφευρέτη του ή κάποιου ατομικού ιδιοκτήτη του. Δεν θα καταλήξει ποτέ σε κάποια από τις πολυδιαφημιζόμενες πλέον συλλογές με τεχνολογικές αντίκες, στις οποίες ραδιόφωνα και κάθε λογής εργαλεία και μηχανές επιδεικνύονται αποκομμένα από αυτούς και αυτές που μόχθησαν μαζί τους. Από σύστασης, το ραδιόφωνο της ιστορίας μας θα διέφευγε μιας τέτοιας τύχης. Επειδή είχε κατασκευαστεί για να κρύβεται, όχι να δείχνεται. Επειδή αυτός ο πρώην ασύρματος μπορούσε να υπάρξει μόνο μαζί με τους συρματένιους του, καθένας τους κι ένα κομμάτι του στο παγούρι του.

[Διαφήμιση της ανεμογεννήτριας Windcharger που συνόδευε το ραδιόφωνο Zenith]

Όταν ήλθε η στιγμή να διαχυθούν οι συρματένιοι από τη μικρή κοινωνία του στρατοπέδου της Αφρικής στην ευρύτερη κοινωνία της Ελλάδας, το ραδιόφωνο αυτό έγινε κομμάτια, ατομικά ενθύμια. Κάτι πολύ διαφορετικό από μια αντίκα, στην οποία θα διακινδύνευε να μετατραπεί αν έμεναν τα κομμάτια μαζί, αν δηλαδή το τεχνικό όλον αποχωριζόταν από την κοινωνική του συλλογικότητα. Το κάθε κομμάτι ακολούθησε αυτόν που έπρεπε. Ο Μίστερ Μπέικον έμεινε με τους διακόπτες στο χέρι, με αυτό δηλαδή ακριβώς το κομμάτι που του ταίριαζε. Το εκτελεστικό μέρος ενός ραδιοφώνου. Μόνο που δεν υπήρχε πια ραδιόφωνο. Έμεινε δηλαδή με κάτι σαν κουμπιά χωρίς πουκάμισο, ξέμεινε με ένα διακόπτη χωρίς μηχανή. Αμήχανος έκτοτε, όπως και μέχρι τότε. Σαν να του δώρισαν ένα βιβλίο για μια Πηνελόπη, στου οποίου βιβλίου την ιστορία δεν υπάρχει αυτός που την επιθυμεί όσο τίποτε και μηχανεύεται τα πάντα για να ενωθεί και πάλι μαζί της.
Στην Οδύσσεια του σύγχρονου αυτού χιώτη ο τόπος εστίασης είναι αυτός από το οποίο ο πολυμήχανος θέλει να ξεφύγει, όχι αυτός στο οποίο προσπαθεί να φθάσει. Μια Ιθάκη με αρνητικό πρόσημο, τα σύνορα της οποίας οριοθετούσαν τα εμφανή σύρματα αλλά διέγραφε ο κρυφός ασύρματος. Με τον ασύρματο των συρματένιων επιβεβαιώνεται ότι σε μια σύγχρονη Οδύσσεια πολυμήχανος δεν είναι όποιος επινοεί ατομικά, επειδή έχει δεσμό με μια επιθυμητή φύση, αλλά αυτός που το κάνει συλλογικά, για να αποδεσμευθεί από μια ανεπιθύμητη τεχνική, έναν κλωβό. Μια πολυμήχανη κοινωνική συλλογικότητα που θα καταφέρει να συνθέσει μια άλλη τεχνική αναμεσίς, μια ακραία, τραγικής απερήμωσης, περιβαλλοντικής και κοινωνικής. Με πρώτη ύλη που δεν μπορεί παρά να αναζητηθεί σε πεσμένα αεροπλάνα και κατεστραμμένα τανκς. Με πρώτο κινούν τόσα πολλά όσα χρειάζεται και τόσο μικρά όσο γίνεται μυλαράκια. Έχουμε μια ιστορία της τεχνολογίας που δείχνει ότι επιτρέπεται να είμαστε αισιόδοξοι.

(1) Για διαφωτιστικές εισαγωγές στη σχετική ιστορία, βλ. Προκόπης Παπαστράτης, «Οι κυβερνήσεις εξορίας: Ένα ευρωπαϊκό φαινόμενο», στο Ιστορία της Ελλάδας του Εικοστού Αιώνα, Τόμος Γ1, Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945  Κατοχή – Αντίσταση, Επιστημονική Επιμέλεια: Χρήστος Χατζηιωσήφ και Προκόπης Παπαστράτης, Βιβλιόραμα 2007, σελίδες 196-259 και Τάσος Σακελλαρόπουλος, «Οι ένοπλες δυνάμεις: Συμμαχίες και Διχασμοί στη Μέση Ανατολή 1941-1944», στο Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1779-2000, 8ος Tόμος, Η εμπόλεμη Ελλάδα 1940-1949: Αλβανικό Έπος – Κατοχή και Αντίσταση -  Εμφύλιος, Διεύθυνση έκδοσης: Βασίλης Παναγιωτόπουλος, Ελληνικά Γράμματα, 2003, σελίδες 169-178.

(2) Στέλλα Τσιροπινά, «Οι ανεμόμυλοι της Χίου», Χιόνη, Ιούλιος 2001, 8-17.

(3) Richard Begbie, “The Pedal Radio of the Great Outback”, Antique Radio Classified, Volume 16, Number 7, July 1999.

(4) Για μια εκτίμηση της διάδοσης τέτοιων διατάξεων, βλέπε Mick Sagrillo, “How it All began”, Home Power, February-March 1992, 14-17.

(5) Θόδωρος Αραμπατζής και Κώστας Γαβρόγλου (επιμέλεια), Ο Αϊνστάιν και η σχετικότητα: Ιστορικές μελέτες, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2006.

Ο Τέλης Τύμπας διδάσκει Ιστορία της τεχνολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών