Γιατί ο Διαφωτισμός μένει στο απυρόβλητο από τους αριστερούς; Ή, γιατί η αριστερά δεν έχει τολμήσει μια κριτική θεώρηση του Διαφωτισμού, όταν η ίδια θεωρεί ότι όλα είναι ανοιχτά, όλα είναι υπό μελέτη, όλα πρέπει να υποβάλλονται σε κριτική;
ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΓΑΒΡΟΓΛΟΥ
200 χρόνια παρά κάτι μήνες από τότε που πρωτοεκδόθηκε στη Βιέννη το περιοδικό Λόγιος Ερμής, η έκδοση του οποίου απαγορεύτηκε από τις Αυστριακές αρχές το 1821, εμφανίστηκε στην Αθήνα ο Νέος Ερμής ο Λόγιος. Το έντυπο αποτελεί την τριμηνιαία έκδοση της «Εταιρείας Μελέτης Ελληνικού Πολιτισμού».
Πολλά τα κοινά στην ιδρυτική διακήρυξη της Εταιρείας και στο κείμενο της Σύνταξης του περιοδικού. Αντιγράφω από το τελευταίο: «Επειδή αποτελεί πλέον κοινή διαπίστωση πως ο παλιός διαφωτισμός εξαντλήθηκε, μετεξελίχθηκε σε εργαλειακό διαφωτισμό, σε μηχανισμό επιστημονικού τεχνοκρατικού σκοταδισμού, κοινωνικού ολοκληρωτισμού και ιδεολογικής χειραγώγησης, το περιοδικό μας δεν μπορεί παρά να στοχεύει σε έναν κυριολεκτικά νέο ‘διαφωτισμό’, μια σύνθεση ορθολογισμού και ρομαντισμού, η οποία θα επιδιώκει παράλληλα την αναγκαία πνευματική αναγέννηση του ελληνισμού»
Πολλοί στην αριστερά θα φρίξουν με τέτοιες διαπιστώσεις. Κυρίως με εκείνες που θεωρούν ότι εξαντλήθηκε ο Διαφωτισμός και έχει μετατραπεί σε “εργαλειακό ορθολογισμό, σε μηχανισμό τεχνοκρατικού σκοταδισμού, κοινωνικού ολοκληρωτισμού και ιδεολογικής χειραγώγησης”. Για πολλούς του χώρου μας καλύτερα να έβριζαν τον Μαρξισμό παρά τον Διαφωτισμό - ο πρώτος το αξίζει, ο δεύτερος όμως;
Και εδώ είναι η μεγάλη απορία: Γιατί ο Διαφωτισμός μένει στο απυρόβλητο από τους αριστερούς; Ή, γιατί η αριστερά δεν έχει τολμήσει μια κριτική θεώρηση του Διαφωτισμού, όταν η ίδια θεωρεί ότι όλα είναι ανοιχτά, όλα είναι υπό μελέτη, όλα πρέπει να υποβάλλονται σε κριτική; Μια απλοϊκή κατανόηση αυτής της σιωπής είναι ότι τον Διαφωτισμό τον “χτυπάν” οι (ιδεολογικοί) αντίπαλοί μας: η Εκκλησία, οι εθνικιστές, οι ρατσιστές, οι φασίστες. Ο εχθρός των εχθρών μας, λοιπόν, είναι φίλος δικός μας, και κάτω τα χέρια απ’ αυτόν. Ο Μαρξισμός είναι άλλο, είναι δικό μας πράγμα. Αντέχει αυτός τα χτυπήματα, εξ' άλλου δεν ενδιαφέρει (πια) και κανέναν άλλον.
Είναι απλοϊκή η απάντηση αυτή, γιατί υπάρχουν και άλλοι ιδεολογικοί και πολιτικοί αντίπαλοί μας, που κι αυτοί θεωρούν ότι ο Διαφωτισμός μας έδωσε εκείνες τις “πανανθρώπινες” αξίες και μας έδειξε τις διεξόδους για πιο πολιτισμένες κοινωνίες κτλ. Αν η αριστερή ιδεολογία προστατεύει τον Διαφωτισμό από την όποια κριτική, η αστική ιδεολογία τον θεωρεί ολόδικο της – δεν της χρειάζεται καν να σκέφτεται λόγους για να μην του κάνει κριτική. Αυτό δεν μας ενοχλεί ως αριστερούς; Είναι δυνατόν να “συνυπάρχουν” στον Διαφωτισμό αξιακά στοιχεία της αριστεράς και του αστισμού; Κάτι, μάλλον, μας ξέφυγε όταν αντιστεκόμαστε τόσο σθεναρά να “αγγίξουμε” τον Διαφωτισμό.
Ορισμένοι θα αναρωτηθούν καλοπροαίρετα: η ελευθερία, η ισότητα, η ανεξιθρησκία, ακόμη και η δημοκρατία, όπως διατυπώθηκαν από τον Διαφωτισμό, δεν μας αφορούν; Δεν είναι πανανθρώπινες (χωρίς εισαγωγικά) αξίες και επιδιώξεις; Προφανώς και είναι – υπό μία προϋπόθεση. Και η προϋπόθεση αυτή, για τους αριστερούς, είναι να μην υποκύπτουν στη μεταφυσική των εννοιών αλλά να προσπαθούν να τις ιστορικοποιήσουν. Να κατανοήσουν το τι συμπυκνώνουν ιστορικά, το τι σημαίνουν οι έννοιες αυτές σε διαφορετικές χρονοχωρικότητες. Οι έννοιες αυτές δεν είναι έννοιες φιλοσοφικές, δεν είναι έννοιες με διαχρονικό περιεχόμενο, άλλα κανονιστικές έννοιες στην πολιτική. Γι’ αυτό και το πολιτικό διακύβευμα δεν είναι η αποτίμηση του Διαφωτισμού, ανιχνεύοντας τι είναι θετικό και τι αρνητικό, και προσπαθώντας, στη συνέχεια, να διεκδικήσουμε τα θετικά και να απορρίψουμε τα αρνητικά. Αυτό μπορεί να είναι ένα συνδικαλιστικό διακύβευμα. Το πολιτικό διακύβευμα είναι να κατανοήσουμε την ιστορικότητα ενός αξιακού και, προφανώς, ιδεολογικού πλέγματος όπως είναι ο Διαφωτισμός. Και αν αυτή η ιστορικότητα φανερώσει πράγματα που δεν μας «βολεύουν», τότε τόσο το χειρότερο για εμάς, αν δεν θελήσουμε να αναμετρηθούμε με αυτά.
Είναι περίπου σαν τον σοσιαλισμό. Με το να ονοματίζουμε ως “υπαρκτό σοσιαλισμό” όσα απίστευτα έγιναν, τι ακριβώς εννοούμε; Ότι μια τέτοια αναφορά εκφράζει όλα τα κακά ενός συστήματος που (θα πρέπει να) είχε και θετικά τα οποία εμείς (θα) διεκδικούμε; Αλίμονο αν ένα τέτοιο σύστημα δεν είχε και θετικά. Η διεκδίκηση και, κυρίως, η διαμόρφωση ενός θεωρητικού πλαισίου δεν νομίζω να υπακούει σε μια λογιστική λογική: τόσα κακά, τόσα καλά, ας πάρουμε τα καλά και τα υπόλοιπα θα έρθουν μόνα τους. Οι απόπειρες που γίνονται για να διαμορφωθούν νέα θεωρητικά πλαίσια ή να καθιερωθούν νέες πρακτικές, και οι προσπάθειες υπέρβασης του, ευτυχώς, ξεκινάνε από την ιστορικοποίηση του σοσιαλισμού, και από την συνείδηση ότι ο “υπαρκτός σοσιαλισμός” ήταν σοσιαλισμός.
Σαφής είναι και μια άλλη, σχεδόν καλοπροαίρετη, ερώτηση: τότε μήπως όσα λένε στο εισαγωγικό κείμενο της σύνταξης στον Νέο Λόγιο Ερμή, είναι σωστά και θα πρέπει να τα υιοθετήσουμε χωρίς κόμπλεξ; Η απάντηση είναι κατηγορηματικά όχι. Γιατί με τις σκέψεις και, κυρίως, τις επιδιώξεις που εκφράζονται στο κείμενο μας χωρίζει άβυσσος. Το κείμενο αντικαθιστά τη μία μεταφυσική των εννοιών με μία άλλη, κι αυτή με σαφήνεια διατυπωμένη στο εισαγωγικό κείμενο της Σύνταξης: την «αναγέννηση του Ελληνισμού», την «αντίσταση απέναντι στον καθολικό πολιτιστικό εξανδραποδισμό μας», την «επιβίωσή μας ως διακριτού υποκειμένου και ως πρότασης πολιτισμού που μπορεί να προσφέρει σε μια νέα δημιουργική οικουμενικότητα» κτλ κτλ. Αυτά, για όσους τα προσπερνούν θεωρώντας τα ακίνδυνα και γραφικά, είναι τα συστατικά μιας ιδεολογίας με την οποία δεν έχουμε τίποτα το κοινό.
Η αριστερά, προφανώς, ξεκινάει από εντελώς διαφορετικές αφετηρίες και έχει εντελώς διαφορετικές επιδιώξεις. Αυτές και μόνο αυτές θα διαμορφώσουν τους τρόπους με τους οποίους θα αποτιμηθεί ο Διαφωτισμός ή, έστω, θα κατανοηθούν οι (διαφορετικοί) διαφωτισμοί.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου