Η ανθρώπινη κλίμακα

Γιώργος Ζογγολόπουλος, Ομπρέλες (λεπτομέρεια), 1999, ανοξείδωτος χάλυβας και πλεξιγκλάς, 150 x 150 x 60 εκ., Συλλογή Ιδρύματος Γεωργίου Ζογγολόπουλου

Του Παναγιώτη Βούζη*

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ, Ανθρωπόκαινος, εκδόσεις Ενύπνιο, σελ. 179 

Την Ανθρωπόκαινο του Κωνσταντίνου Παπαγεωργίου δεν αφορά, κατ’ αρχάς, το πρόβλημα που χαρακτηρίζει, σε αρκετές περιπτώσεις, την πρώτη ή τις πρώτες συλλογές νέων ποιητών: ο μικρός αριθμός των περιλαμβανόμενων ποιημάτων, ο οποίος έχει ως συνέπεια να μην παρέχεται επαρκές δείγμα για αξιολόγηση και να καθίσταται δύσκολο να προεικάσει κάποιος την εξέλιξη του αισθητικού εγχειρήματος. Εδώ συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο. Δεν είναι μόνο το δείγμα επαρκέστατο αλλά και προφανής η συνθετική συνείδηση, βάσει της οποίας διατάσσονται τα εξήντα τέσσερα και εξήντα τέσσερα ποιήματα των δύο μερών της συλλογής. Στην ουσία, εφαρμόζεται, σε ολόκληρη την έκταση αυτού του βιβλίου, ένα πρόγραμμα το οποίο απορρέει από τη σύνδεση της οικολογίας με τη λογοτεχνία, σύνδεση η οποία παγιώθηκε τη δεκαετία του ’90 με την εμφάνιση των Ecocritical Studies, στον αγγλοαμερικανικό ακαδημαϊκό χώρο, και της Kulturökologie, στον αντίστοιχο γερμανικό.
Οι συμμετοχές σε λογοτεχνικές performance και σε poetry slam έχουν παίξει τον ρόλο τους, ώστε ο Παπαγεωργίου να διαμορφώσει ένα ύφος γραφής σταράτο, προκλητικό, ακόμη και επιθετικό. Χρησιμοποιεί συχνά το χιούμορ και εκμεταλλεύεται, όπου πρέπει, την ελλειπτικότητα. Πρόκειται για μια δυνατή ποίηση. Στις καλύτερες στιγμές της, καταφέρνει, ακόμη και σε μια μικρή έκταση, να ξεκινήσει ένα παιχνίδι διπλής μετατροπής: των εννοιών σε εικόνες που απευθύνονται σε όλες τις αισθήσεις, και το αντίστροφο. Για παράδειγμα, στο ακόλουθο ποίημα:

Το Χθες καβαλικεύοντας τον Χρόνο / γκρεμοτσακίστηκε σε μια Χαράδρα // Επιτέλους το Φως χίμηξε μέσα απ’ τις γρίλιες / κουβαλώντας στα φωτόνια το «Σήμερα» // Ρέει στο σώμα μου / σαν αντισηπτικό που απολυμαίνει μια πληγή / ή σαν κύμα που λιώνει έναν βράχο. («Το εξημέρωμα του φόβου, IV»)

Στη συγκεκριμένη συλλογή, λοιπόν, όλα προσεγγίζονται sub specie Terrae. Η στροφή του ενδιαφέροντος προς τον ίδιο τον πλανήτη σημασιοδοτεί με διπλό τρόπο την έννοια του ανθρώπου: Εάν ο homo παραπέμπει σε ένα σύνολο το οποίο απαρτίζεται από ξεχωριστά πολιτικά υποκείμενα, ο όρος «άνθρωπος» αναφέρεται στη συλλογική μορφή της ύπαρξής μας και την τεράστια, πλέον, δύναμή της, η οποία επιφέρει στη Γη συσσωρευτικά αποτελέσματα. Η Ανθρωπόκαινος αντιπροσωπεύει, επομένως, την εποχή κατά την οποία η ανθρωπότητα συνιστά τον κατεξοχήν γεωλογικό παράγοντα. Υπό τούτο το πρίσμα, η αντίθεση Φύση – Πολιτισμός αίρεται και το κειμενικό περιβάλλον (texte général) ενσωματώνεται στη φυσική υλικότητα. Όπως, δηλαδή, το χτίσιμο των εργοστασίων, έτσι και η δημιουργία των ποιημάτων, των θεατρικών έργων, των διηγημάτων αποτελεί μέρος της επίδρασης την οποία ασκεί ο άνθρωπος στη γήινη σφαίρα. Αφού η τελευταία κρατά τον πρωταγωνιστικό ρόλο, τα χωρικά και τα χρονικά όρια, τα προσαρμοσμένα στο ανθρώπινο φάσμα, εγκαταλείπονται. Ισχύουν οι πλανητικές σχέσεις και παράμετροι. O Παπαγεωργίου, εντασσόμενος στο πλαίσιο της Ecopoetry, συνδυάζει την ποίηση με τη Γεωλογία και  καταθέτει τον δικό του λόγο σε μια πολύ σύγχρονη συζήτηση. Συγχρόνως, πραγματεύεται ένα εξίσου επίκαιρο τρίπτυχο ζητημάτων: τη φυλή, την τάξη, το φύλο.

Η θεωρία όμως περί της Ανθρωποκαίνου Εποχής αρχίζει να ανάγεται σε ιδεολογία, γεγονός το οποίο ενέχει τον κίνδυνο της μεταφυσικής: Η προσέγγιση των πραγμάτων βάσει της πλανητικής κλίμακας μπορεί να οδηγήσει στον υποβιβασμό του ανθρώπου και στην πριμοδότηση μιας υπερβατικής ανθρώπινης και μη ανθρώπινης οντότητας. Το σφάλμα το οποίο συντελείται το καταδεικνύει, με τρόπο εξαιρετικό, ο Νίκος Καρούζος, σε ένα απόσπασμα –σχετικά με άλλο θέμα– της συνέντευξής του στον Γιάννη Ζουγανέλη, στο βιβλίο Δημητρίου Σούτσου 36: «όταν πεθαίνει κανείς παίρνει όλο το σύμπαν μαζί του – κι ωστόσο το αφήνει» (σελ. 58). Αυτό το «όταν πεθαίνει κανείς παίρνει όλο το σύμπαν μαζί του» προβάλλει το σπουδαίο και το αναντικατάστατο του καθενός μας, έστω και αν είμαστε αμελητέοι σε σύγκριση με τη Γη. Το σπουδαίο και το αναντικατάστατο, τα οποία αποκτούν τραγική διάσταση μπροστά στον θάνατο, με συνέπεια να απαλείφεται η οποιαδήποτε μεταφυσική. Ο Παπαγεωργίου διαβλέπει τον προηγούμενο κίνδυνο και τον ξεπερνά αντικαθιστώντας, στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, την παρατήρηση της γεωλογίας των τοπίων με την εξέταση της προσωπικής ιστορίας του ενδοκειμενικού ποιητή. Έτσι, επαναφέρει τον άνθρωπο στο προσκήνιο, με μια, μάλιστα, ορισμένη ταυτότητα, η οποία τον καθιστά πιο πραγματικό. Κάτι επιπλέον: Ο ποιητής παρακολουθεί, γραμμικά, την πορεία της ζωής του, από τη γέννηση και εξής, με μια μέθοδο που μιμείται αυτή της στρωματογραφίας. Την παρακολουθεί, δηλαδή, ως να πρόκειται για γεωλογικό φαινόμενο. Αυτή η στρατηγική εξισώνει τη ζωή κάθε συγκεκριμένου ανθρώπου με την ιστορία της γήινης σφαίρας. Οι εντελώς άνισες κλίμακες, η δική μας και η πλανητική, στην Ανθρωπόκαινο, καταλήγουν στην ταύτιση.

*Ο Παναγιώτης Βούζης είναι δρ κλασικής φιλολογίας και ποιητής