Θεωρίες συνωμοσίας για το ναζισμό

Αντιγόνη Καββαθά, «Διαδρομή» (λεπτομέρεια), 2017 – 2019

Του Βαγγέλη Τζούκα*

RICHARD J. EVANS, Θεωρίες συνωμοσίας για τον Χίτλερ. Το Τρίτο Ράιχ και η παρανοϊκή φαντασία, μτφρ. Ελένη Αστερίου, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σελ. 262

O Ρίτσαρντ Έβανς είναι διεθνώς αναγνωρισμένος ως ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους ιστορικούς, και μεγάλο μέρος του έργου του επικεντρώνεται στη μελέτη του ναζισμού. Με το βιβλίο του Θεωρίες συνωμοσίας για τον Χίτλερ στρέφεται σε ζητήματα που έως πρόσφατα απασχολούσαν μάλλον περιθωριακά τη σοβαρή ιστορική και κοινωνιολογική έρευνα. Στο συγκεκριμένο έργο μελετάει όψεις του ναζισμού που σχετίζονται με θεωρίες συνωμοσίας. Στην πολύ κατατοπιστική του εισαγωγή, ο Έβανς διακρίνει ανάμεσα στις θεωρίες «συστηματικής συνωμοσίας» και τις θεωρίες «γεγονοτικής συνωμοσίας». Οι πρώτες αφορούν «μια οντότητα που συνωμοτεί» με στόχο τον έλεγχο μιας χώρας, μιας περιοχής ή και ολόκληρου του κόσμου, ενώ οι δεύτερες «μια μυστική οργανωμένη ομάδα που βρίσκεται πίσω από ένα γεγονός». Αν και ο Έβανς δεν αρνείται την ύπαρξη πραγματικών συνωμοσιών, τονίζει ρητά ότι στο βιβλίο του «ασχολείται με το πώς η παρανοϊκή φαντασία σχετίζεται με τον Χίτλερ και τους ναζιστές».

Προφανώς το βιβλίο δεν αποσκοπεί σε μια εξαντλητική ανάλυση όλων των θεωριών συνωμοσίας γύρω από τον ναζισμό, που διαχρονικά συγκροτούν μια ανομοιογενή και εντυπωσιακή σύνθεση μυθευμάτων, υπεραπλουστεύσεων και φαντασιώσεων. Αντιθέτως, επικεντρώνεται σε πέντε από τις πιο γνωστές και διαδεδομένες θεωρίες που αφορούν, κατά σειρά παράθεσης, τα διαβόητα «Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών», το «πισώπλατο χτύπημα» στη Γερμανία του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, τον εμπρησμό του Ράιχσταγκ τον Φεβρουάριο του 1933, τη μυστική πτήση του Ρούντολφ Ες στη Σκωτία τον Μάιο του 1941, και την υποτιθέμενη απόδραση του Χίτλερ από το πολιορκημένο Βερολίνο το 1945. Είναι προφανές ότι σε σημαντικό βαθμό εξετάζονται θεωρήσεις του ίδιου του ναζισμού, που στηρίχθηκε σε αρκετά σημεία στην κεφαλαιοποίηση συνωμοσιολογικών αντιλήψεων.

Στο συνωμοσιολογικό φαντασιακό του ίδιου του ναζισμού εμπεριέχονταν τόσο η πεποίθηση ότι οι Εβραίοι συνωμοτούν σε παγκόσμια κλίμακα εναντίον του δυτικού πολιτισμού όσο και η άποψη ότι η Γερμανία είχε ηττηθεί στον Μεγάλο Πόλεμο του 1914-18 όχι τόσο στο πεδίο των μαχών αλλά από εσωτερική υπονόμευση, οφειλόμενη σε μηχανορραφίες Εβραίων, σοσιαλιστών και κομμουνιστών. Φυσικά, κομβικό ρόλο στη συγκρότηση της κοσμοθεωρίας του Χίτλερ διαδραμάτισε ο μύθος της εβραϊκής συνωμοσίας, όπως αυτός περιγραφόταν στα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών, πλαστογράφημα που πρωτοεμφανίστηκε στην τσαρική Ρωσία και γνώρισε μεγάλη απήχηση στη Δύση μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση.

O ηγέτης του ναζιστικού κόμματος ήταν απόλυτα πεισμένος για την αυθεντικότητα των Πρωτοκόλλων. Στην πραγματικότητα, εκφράζοντας μια γενικότερη τάση, θα λέγαμε ότι ήταν απόλυτα πεισμένος για την αλήθεια του πνεύματος των Πρωτοκόλλων, καθώς η εναντίωση στο συγκεκριμένο έργο ήταν έντονη από διανοούμενους εβραϊκής καταγωγής, γεγονός που στη σκέψη του Χίτλερ σηματοδοτούσε εκ των πραγμάτων απόδειξη της πραγματικής συνωμοσίας που περιγραφόταν στις σελίδες τους. Καθώς η γερμανική κοινωνία της εποχής έτεινε στον δημαγωγικό λαϊκισμό και τον φυλετικό εθνικισμό, αναζητούσε τις αιτίες της παρακμής στους «αποδιοπομπαίους τράγους» - κυρίως τους Εβραίους. Οι τελευταίοι θεωρούνταν υπεύθυνοι όχι μόνο για την ήττα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο με την εσωτερική υπονόμευση της χώρας (με τον περιβόητο μύθο της «πισώπλατης μαχαιριάς» που αναλύει εξαιρετικά ο Έβανς), αλλά και για όλα τα δεινά που αντιμετώπιζε καθημερινά ο γερμανικός λαός, καθώς και την «ηθική μόλυνση» σε παγκόσμιο επίπεδο. Φυσικά, στο πλαίσιο της ναζιστικής κοσμοθεωρίας η ιδιότητα του Εβραίου ήταν απόλυτα συνδεδεμένη με αυτή του επαναστάτη, του κοινωνικού ανατροπέα, του μπολσεβίκου και, με τον τρόπο αυτό, προωθούνταν η συγκρότηση του απόλυτου εχθρού - του «εβραιομπολσεβίκου». Πάντως ο Έβανς ισχυρίζεται ότι τα Πρωτόκολλα επηρέασαν μάλλον έμμεσα τη ναζιστική πολιτική και ότι «δεν αποκάλυψαν κάτι στους ναζιστές, αλλά η ύπαρξη τους επιβεβαίωνε όσα ήδη ήξεραν».

Ο εμπρησμός του Ράιχσταγκ υπήρξε, ως γνωστόν, σημαντικός στην ενοχοποίηση των κομμουνιστών και των αριστερών από τους ναζί στη μεταβατική συγκυρία του 1933 και στην κατάλυση της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης. Αν και αδιαμφισβήτητα ο εμπρησμός πρέπει να αποδοθεί στον Ολλανδό κομμουνιστή Μάρτιν φαν ντερ Λούμπε, όλα συγκλίνουν στη διαπίστωση ότι οι ναζιστές εκμεταλλεύθηκαν αριστοτεχνικά το γεγονός για να προβάλουν τις δικές τους συνωμοτικές αντιλήψεις. Ο Έβανς ισχυρίζεται βέβαια ότι ο εμπρησμός δεν ήταν το καθοριστικό γεγονός για τη διολίσθηση στη ναζιστική δικτατορία και ότι θα είχε βρεθεί κάποιο άλλο πρόσχημα από τους ναζί.

Ως προς τον Ρούντολφ Ες, αρκεί να αναλογιστεί κανείς την πληθώρα συνωμοσιολογικών απόψεων που αναπτύχθηκαν για την περίφημη πτήση του, που σχετιζόταν με μια δικής του έμπνευσης πρωτοβουλία για τη σύναψη ειρήνης ανάμεσα στη Βρετανία και τη Γερμανία.

Τέλος, το όλο ζήτημα της διαφυγής του Χίτλερ αφορά τον «μύθο της επιβίωσης» του ναζισμού, ο οποίος καλλιεργήθηκε συστηματικά από ορισμένους νεοναζιστικούς κύκλους αλλά και από την ποπ κουλτούρα στις διάφορες εκδοχές της. Στις αφηγήσεις αυτές τονίζεται, μεταξύ άλλων, η καθυστερημένη παράδοση γερμανικών υποβρυχίων στην Αργεντινή, το καλοκαίρι του 1945, και η πεποίθηση ότι αυτά είχαν αναλάβει να φέρουν εις πέρας τη μεταφορά ιθυνόντων του καθεστώτος, συμπεριλαμβανομένου του Χίτλερ. Ο Έβανς τονίζει το γεγονός ότι υπήρξαν ασάφειες στην κεντρική σοβιετική αφήγηση για το τι απέγινε ο Χίτλερ, κενά στο κλασικό βιβλίο του Χιου Τρέβορ-Ρόπερ και απουσία καταθέσεων βασικών αυτοπτών μαρτύρων. Όλα τα παραπάνω ευνοούσαν την ανάδυση θεωριών συνωμοσίας για την πραγματική τύχη του Χίτλερ, που κατά καιρούς επανεμφανίζονται στη δημόσια σφαίρα και τη μαζική κουλτούρα.

Όπως έχουμε καταδείξει και σε ένα προηγούμενο βιβλίο μας (Το φάντασμα του ναζισμού. Μυθολογία και σαγήνη του Τρίτου Ράιχ, από την προπολεμική περίοδο έως τις μέρες μας, Βιβλιοπωλείο της Εστίας, Αθήνα 2016): «Η εμμονή με τον ναζισμό, ιδιαίτερα με τις υποτιθέμενες μυστηριώδεις και “δαιμονικές” πλευρές του, και η ανάδυση μιας νέας μυθολογίας γύρω από αυτόν επιβεβαιώνουν την επικίνδυνη σαγήνη την οποία εξακολουθεί να ασκεί στα σύγχρονα ακροατήρια». Το βιβλίο του Έβανς συνιστά σημαντική συμβολή στην προσπάθεια απομυθοποίησης του ναζισμού, σε μια εποχή κατά την οποία τεράστιες και πολλαπλές παγκόσμιες κρίσεις αναστατώνουν τις κοινωνίες, υπονομεύουν τις δημοκρατικές κατακτήσεις και δημιουργούν φόβους για την επαναφορά, με άλλο τρόπο, των παλαιών φαντασμάτων της γενοκτονικής βίας και της αποθέωσης του θανάτου.

* Ο Βαγγέλης Τζούκας είναι δρ Κοινωνιολογίας, διδάσκων στο ΕΑΠ