Μεταφορά - μετωνυμία

Αντιγόνη Καββαθά, «F16 και άλλα πουλιά», 2019, ακρυλικά σε mylar, 0.50 x 0.70 μ. 

Της Βέρας Παύλου*

Σε πρόσφατη συνέντευξή του ο Αντώνης Φωστιέρης αναφέρει: «Η ποίηση είναι σε μεγάλο βαθμό Τέχνη παραστατική (όχι αναπαραστατική), με την έννοια ότι χρησιμοποιεί κατά κόρον εικόνες παρμένες από τις προσλαμβάνουσες παραστάσεις του αισθητού μας κόσμου, τις οποίες θεματικά χρησιμοποιεί, είτε καθαυτές είτε αλλοιωμένες με την επενέργεια μιας επινόησης, πάντα όμως μεταστοιχειώνοντάς τες με τα δικά της μέσα και τα δικά της υλικά, που είναι φυσικά οι λέξεις. Οι ακολουθίες και οι συνάψεις των λέξεων μέσα στον στίχο, οι αντιστίξεις των ήχων και ο ρυθμικός βηματισμός υπακούουν στους αισθητικούς κανόνες της ποίησης και μόνο σ' αυτούς.»

Η ρήση αυτή βρίσκεται κοντά στην σύλληψη του ασυνειδήτου. Η αναπαράσταση είναι η εικόνα που έχουμε για τον κόσμο στην οποία πρόσκειται η έννοια της ανάμνησης. Η παράσταση αφορά κάτι που κείται πέραν του συνειδητού, στο πρωτογενές επίπεδο του ασυνείδητου μάγματος που χαρακτηρίζει τη μνήμη, δίχως σαφή αναπαράσταση, ως συγκινησιακή σωματική διεργασία. Στα πρωταρχικά στρώματα του ψυχισμού εγγράφονται στοιχεία που μας διατρέχουν «εν αγνοία μας» με τη μορφή ιχνών. Στοιχεία με δομή σημαινόντων, κομματιών λέξεων και φωνημάτων, καθώς το «ασυνείδητο είναι δομημένο σαν γλώσσα» κατά τον Ζακ Λακάν. Δεξαμενή σημαινόντων, ατάκτως ερριμμένων, από τα οποία αναδύεται με την ομιλία εκείνο που μας διαφεύγει και είναι πηγή της δημιουργίας.

Η προσέγγιση αυτή θεμελιώνεται στην «Επιστροφή στον Freud» που επιχείρησε ο Ζακ Λακάν ως συνέχεια και τομή, προσπαθώντας να ξαναφέρει στο επίκεντρο της ψυχαναλυτικής διαδικασίας την ομιλία και το ασυνείδητο, κάτι που κινδύνευε να διαστραφεί εντελώς από την Ψυχολογία του Εγώ που κατέκλυσε αρχικά την Αμερική. Η «συνέχεια» αφορά το γεγονός ότι το υλικό του αντλείται από την Ερμηνεία των Ονείρων του Freud. Η «τομή», αφορά την θεωρητικοποίηση διαισθήσεων που ήδη είχαν εκφραστεί κι από άλλους ψυχαναλυτές (πχ. την Ella Freeman-Sharp, το 1937, στο έργο της Dream Analysis), εισάγοντας ανακαλύψεις της γλωσσολογίας του Saussure και του Jacobson, στη μελέτη των νόμων που διέπουν το ασυνείδητο. Την διάκριση σημαίνοντος/σημαινομένου, ως ακουστική εικόνα/έννοια. Ο F.Saussure εισήγαγε την έννοια της «αυθαιρεσίας του σημαίνοντος», διατυπώνοντας την άποψη ότι αυτά τα δύο δεν συνδέονται με φυσικό τρόπο αλλά μέσω του κώδικα της γλώσσας ο οποίος διαπερνά την ιστορία. Υπάρχει μια διακύμανση του σημαίνοντος σε σχέση με το σημαινόμενο, «σχέση ρευστή, πάντα έτοιμη να χαλάσει» κατά τον Λακάν, πεδίο στο οποίο εδράζεται το ασυνείδητο, καθώς το υποκείμενο είναι πιασμένο στα δίχτυα του σημαίνοντος.

Με απλούστερα λόγια, υπάρχει το πεδίο της κοινής γλώσσας στην οποίο μιλούμε καθημερινά αλλοτριωνόμενοι, καθώς πάντοτε λέμε κάτι άλλο από αυτό στο οποίο κινείται η επιθυμία μας, και αυτός είναι «ο τοίχος της γλώσσας». Μέσα σε αυτό που εκφέρουμε, στον τρόπο που ακούγονται αυτά που λέμε, αναδύεται το ασυνείδητο. Η μεταφορά και η μετωνυμία καθορίζουν δομικά το λόγο μας. Ξεκινώντας από τις ανακαλύψεις του Freud για το όνειρο, έναν λόγο μεταμφιεσμένο, μασκαρεμένο, συμπυκνωμένο που υπόκειται σε διαρκείς μεταθέσεις της ασυνείδητης επιθυμίας και της προσπάθειας αποκωδικοποίησής της, ο Λακάν θα φέρει στο επίκεντρο τις έννοιες της μεταφοράς και της μετωνυμίας. Το όνειρο εκκινεί από εικόνες της καθημερινότητας, όπως και η ποίηση, για να φέρει στην επιφάνεια μέσω των λέξεων και νέων συνάψεων, στοιχεία ασυνείδητων παραστάσεων. Ο λόγος μας, η καθημερινότητά μας διέπονται από την μεταφορική διεργασία, όπου κάτι που σκεπτόμαστε υποκαθίσταται από κάτι άλλο και από την μετωνυμική διεργασία όπου γίνονται συνδέσεις και διακλαδώσεις λέξεων, ανοίγοντας τη ζωή σε νέα νοήματα.

Πέρα από τον τοίχο της γλώσσας, στην ψυχαναλυτική διεργασία, ένας αυθεντικός λόγος αναμένει να ακουστεί μέσα από την κύμανση αυτού που διατυπώνουμε, μέσα από την εκφορά του, αισθητηριακά, μέσα από συνηχήσεις, παραδρομές και μεταθέσεις. Η μετωνυμική διεργασία είναι και ο τόπος και ο τρόπος της ποίησης που συλλαμβάνει με τις λέξεις αυτό που δεν μπορεί αλλιώς να ενσαρκωθεί. Από την υποκατάσταση του σημαινόμενου, το οποίο θεωρούμε μάταια ότι ελέγχουμε, από το σημαίνον κατά Λακάν «απορρέει η σημασία η σύμφυτη με την ποίηση ή την δημιουργία».

*Η Βέρα Παύλου είναι ψυχαναλύτρια