Κατοχή και Αντίσταση στο Αιγαίο

Του Σπύρου Κακουριώτη

ΑΝΔΡΕΑΣ ΜΠΑΛΛΑΣ, Σαν ξυπνήσαν τα μουλάρια και πετάξαν τα σαμάρια... Το αντιστασιακό κίνημα στη Λέσβο (1941-1945), Εκδόσεις ΚΨΜ, σελ. 200

Σε ένα σκωπτικό δίστιχο, ένα από τα πολλά που συνέθεσε η λαϊκή μούσα κατά τη διάρκεια των «Δεκεμβριανών» της Μυτιλήνης, οφείλει τον τίτλο της η μελέτη του Ανδρέα Μπάλλα για την Κατοχή και την Αντίσταση στη Λέσβο.

Αν η σχεδόν παλλαϊκή αντίσταση των νησιωτών, που απέτρεψε την αποβίβαση των βρετανικών αποικιακών στρατευμάτων χάρη στην κατάληψη του λιμανιού και της πόλης της Μυτιλήνης από διαδηλωτές τα Χριστούγεννα του 1944, είναι ένα από τα γνωστότερα αντιστασιακά επεισόδια στο νησί, η περίοδος της γερμανικής κατοχής και της συγκρότησης των οργανώσεων αντίστασης είναι σχετικά άγνωστη και σε μεγάλο βαθμό αχαρτογράφητη.

Το βραβευμένο έργο του Ανδρέα Μπάλλα, επεξεργασμένη μορφή διπλωματικής διατριβής, αποτελεί μία από τις ελάχιστες εκδομένες μελέτες για την περίοδο της Κατοχής στη Λέσβο, μολονότι τα πορίσματα ερευνών που πραγματοποιούνται, κυρίως στο πλαίσιο του Πανεπιστημίου Αιγαίου, τόσο για την Αντίσταση όσο και για τον Εμφύλιο, αναμένεται σύντομα να δουν το φως της δημοσιότητας.

Στη μελέτη του, ο συγγραφέας εξετάζει, αρχικά, την πρώιμη οικονομική ανάπτυξη της Λέσβου, τη δημιουργία βιομηχανίας που στηριζόταν στην ελαιοκαλλιέργεια και τη συγκρότηση αστικών στρωμάτων που μετά την ενσωμάτωση στο ελληνικό κράτος προσχώρησαν στον βενιζελισμό, αλλά και τη συγκρότηση της εργατικής τάξης, που θα προσδώσει στο νησί τον χαρακτηρισμό «κόκκινο». Στη συνέχεια, εξετάζει την περίοδο της Κατοχής και τη συγκρότηση της αντίστασης, ενώ το ήμισυ σχεδόν του έργου αφιερώνεται στην περίοδο που ακολούθησε την αποχώρηση των Γερμανών, την «εαμοκρατία», το έργο και τα προβλήματα της διοίκησης του νησιού επί ένα εξάμηνο από το ΕΑΜ.

Όταν οι Γερμανοί αποχώρησαν από τη Λέσβο, τον Σεπτέμβριο του 1944, το ΕΑΜ κυριαρχούσε σε όλο το νησί, εκφράζοντας μια πλατιά διαταξική συμμαχία, στην οποία αντιπροσωπεύονταν προνομιακά, θα μπορούσε να πει κανείς, τα φτωχότερα στρώματα της πόλης και της υπαίθρου (ακτήμονες, αγρεργάτες κ.λπ.) Οι συνθήκες και ο μηχανισμός συγκρότησης αυτού του συνασπισμού δυνάμεων, που διατήρησε τη δυναμική του πολλά χρόνια μετά τον Εμφύλιο, αποτελεί το βασικό ερευνητικό ερώτημα του βιβλίου.

Η δημιουργία αυτών συνθηκών υπήρξε αποτέλεσμα της συνάντησης, αφενός, της δημοκρατικής παράδοσης του νησιού και του ισχυρού αγροτοεργατικού και κομμουνιστικού κινήματος του Μεσοπολέμου με την προοδευτική διανόηση που, στις συνθήκες της Κατοχής, κινήθηκε αριστερότερα· αφετέρου, του προσφυγικού στοιχείου που κατέκλυσε το νησί μετά την Καταστροφή και των κοινοτιστικών παραδόσεων που είχαν διαμορφωθεί στην ύπαιθρο κατά τη μακρά διάρκεια της οθωμανικής περιόδου. Κομμουνιστές, αγροτιστές, παλιοί βενιζελικοί, φιλελεύθεροι διανοούμενοι ήταν τα πρόσωπα που συγκρότησαν την αρχική αντιστασιακή Οργάνωση, που διατήρησε επαφές με τους Βρετανούς στη Σμύρνη και αγωνίστηκε για την επιβίωση του λαού στις κατοχικές συνθήκες.

Ο ευρύς και διαταξικός χαρακτήρας της αντιστασιακής κίνησης στη Λέσβο, που μόνο κατά τον τελευταίο χρόνο της Κατοχής θα μετατραπεί σε οργάνωση του ΕΑΜ, καθώς και η στενή σύνδεσή της με τις συμμαχικές μυστικές υπηρεσίες, αποτέλεσαν αντικείμενο κριτικής στις αναμνήσεις και τους απολογισμούς όσων κατέθεσαν τη μαρτυρία τους πολλά χρόνια αργότερα. Έμπρακτα, η ίδια επίκριση πιθανόν βρίσκεται πίσω από τη ριζοσπαστικοποίηση που παρατηρείται κατά τον τελευταίο χρόνο της Κατοχής, όταν θα φτάσει στο νησί εκ μέρους του ΚΚΕ ο Βαγγέλης Γιοσμάς, ως γραμματέας της ΕΠΟΝ Αιγαίου.

Παρά την όξυνση των κοινωνικών αντιθέσεων που αντανακλούσε η ριζοσπαστικοποίηση των πληβειακών στρωμάτων και οδήγησε και σε ορισμένες εκτελέσεις δωσιλόγων και σε καταλήψεις κτημάτων, η σχεδόν πλήρης κυριαρχία του ΕΑΜ μετά την απελευθέρωση θα μπορούσε, πιθανόν, να αποδοθεί στην πολιτική διαταξικών συμμαχιών – η οποία, βέβαια, υπονομευόταν τόσο από την ανάγκη συμμόρφωσης με την πολιτική των κομμουνιστών υπουργών στα κρίσιμα υπουργεία Οικονομίας, Γεωργίας, Εργασίας κ.λπ. όσο και από την οξεία πόλωση και την αναγέννηση του μοναρχισμού που δημιούργησε η σύγκρουση των Δεκεμβριανών στην Αθήνα.

Παρά τις αντίξοες συνθήκες μέσα στις οποίες καλούνταν να δράσουν τα διοικητικά όργανα της «εαμοκρατίας», το έργο που προσέφεραν τόσο στους τομείς της ασφάλειας και της τάξης, της επανεκκίνησης της διοίκησης και της απόδοσης δικαιοσύνης, όσο και σε εκείνους του επισιτισμού και της κοινωνικής πρόνοιας, της επαναλειτουργίας της οικονομίας και της προστασίας της εργασίας, της εκπαίδευσης, του πολιτισμού, της φροντίδας για τη νεολαία, ήταν ευρύτατο.

Η κατάσταση «δυαδικής εξουσίας», καθώς από την πρώτη στιγμή της απελευθέρωσης αντιπρόσωποι είτε του στρατού της Μέσης Ανατολής είτε της κυβέρνησης Παπανδρέου επιχείρησαν να επιβάλουν την παρουσία τους στο νησί, διεκδικώντας και αποσπώντας όλο και μεγαλύτερο κομμάτι εξουσίας, διατηρήθηκε μέχρι τη Συμφωνία της Βάρκιζας. Από εκεί και πέρα, η Λέσβος ακολούθησε, σε μεγάλο βαθμό, την πορεία της υπόλοιπης Ελλάδας, γνωρίζοντας τη λευκή τρομοκρατία, για να οδηγηθεί, σταδιακά στον εμφύλιο πόλεμο.

Αντιγόνη Καββαθά, «Γερμανική νεκρή φύση», 2003, ακρυλικά σε χαρτί, 43 x 35,5 εκ.