Πάτμος

Δήμητρα Κονδυλάτου, Metaphor-Transporter, 2022, απόσπασμα video

Του Κωνσταντίνου Μπούρα*

ΖΕΦΥΡΟΣ Α. ΚΑΥΚΑΛΙΔΗΣ, Είκοσι πέντε καλοκαίρια. Η νήσος, μυθιστόρημα, εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», σελ. 412

Μονολογικό δοκίμιο με μυθιστορηματικό πρόσχημα συγγραφής χρονικού. Το πρώτο μυθοπλαστικό εγχείρημα του δικηγόρου «με οικογενειακές ρίζες από την Πάτμο και την Κέρκυρα, που γεννήθηκε στο Κάιρο της Αιγύπτου το 1948 και σπούδασε φιλοσοφία και νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών».

Εν πολλοίς πετυχημένο, κυρίως χάρη στη χρηστή και οικονομημένη διαχείριση του υλικού του προς το τέλος, μετά τη μέση του βιβλίου, εκεί όπου συνήθως γονατίζουν και αποτυγχάνουν έμπειροι γραφιάδες. Οι αναφορές σε ιστορικά πρόσωπα (όπως οι μουσικοί καλλιτέχνες των σελίδων 373-374) έχουν λιγότερο μυθοπλαστικό και περισσότερο δημοσιογραφικό χαρακτήρα. Η ενασχόληση του καλού συγγραφέα με επιστημονικά μελετήματα αλλά και με το θέατρο (έχει ανεβάσει ο Κάρολος Κουν έργο του με τίτλο «Το Δείπνο» στο Θέατρο Τέχνης το 1976), δίδουν πρόσθετη δραματική σχολαστικότητα στην παράθεση πληροφοριών σχετικά με το πολύπαθο νησί της Πάτμου, όπου ο τουρισμός αλλοίωσε τον θρησκευτικό μυστικισμό και κατέστησε σχεδόν ανέφικτο τον αναχωρητισμό των μετοίκων του.

Αυτό είναι ακριβώς το θέμα αυτού του πονήματος. Μέσα από ερωτικές ιστορίες, αδιέξοδα πάθη, αν και αβυσσαλέα, ο καταναλωτικός άνθρωπος της «κοινωνίας της αφθονίας» επιζητεί λυσσαλέα την φυγή του σε άλλα χωροχρονικά συνεχή, όμως η συλλογική ενοχή είναι τόσο βαθιά ριζωμένη που δεν θεραπεύεται με γιατροσόφια, ιδεοληψίες και φαντασιακή επιστροφή στη Φύση. Ο σεξομανής γιατρός και οι σιτεμένες ερωτιάρες που συνευρίσκονται με γεροδεμένους ψαράδες, είναι απλώς το φόντο, το μυθιστορηματικό δόλωμα προκειμένου να κυλίσει μια άλλη ιστορία σε βαθύ επίπεδο, στο λεγόμενο «υπό-κείμενο». Είναι αξιοθαύμαστος ο τρόπος που αποφεύγει την συνηθισμένη λογοτεχνικότητα και επιτυγχάνει την γλωσσική αν-οικείωση ο συγγραφέας. Είναι και γλωσσοπλάστης και ρηξικέλευθος (ειδικά όταν χρησιμοποιεί την λέξη «ναυάτες», που θα μπορούσε να εκληφθεί και ως τυπογραφικό λάθος, αντί του «ναύτες»). Στη σελίδα 377 τολμάει το νεολογιστικό «διαυγοποίηση», που μόνον αυτός την χρησιμοποιεί (μέχρι τώρα).

Κατά τα άλλα, θα μπορούσε να είναι ακόμα ένα ευπώλητο ανάγνωσμα της κατηγορίας «θερινοί έρωτες», αν δεν ήταν τόσο σχολαστικά γραμμένο, αποτέλεσμα μακράς μελέτης και διανοητικής εμβάθυνσης. Ακόμα και «Η Νήσος» που χρησιμοποιεί στον τίτλο παραπέμπει σε δημοφιλή πρότυπα. Αυτή όμως η ικανότητα να εμβολιάζει με κοινοτοπίες ένα κείμενο ακαδημαϊκών αξιώσεων είναι η κύρια πρωτοτυπία που συμβάλλει στην αναγνωρισιμότητα τού ύφους του.

Εμφανείς οι διακειμενικές αναφορές (π.χ. στον Γιώργο Σεφέρη, με υποσημείωση στη σελίδα 400). Και λίγο αυτομαστίγωμα, δίκην κοινωνικής κριτικής δεν βλάφτει: «Όλοι γράφουν! Τι το νέο σ’ αυτές τις αηδίες; Μια μέρα του τα είπε χύμα. Δε μασούσε αυτός τα λόγια του. Πως γι’ αυτόν τέτοιες αρλούμπες περί χρονικών ήταν σκέτες μαλακίες. Κανείς δεν ενδιαφέρεται για χρονικά και χρονογράφους. Αυτά τα κάνανε στον μεσαίωνα όπου κάποιοι εφεύρισκαν το παρελθόν καταπώς ένιωθαν και πίστευαν. Ας έπαυε λοιπόν ο Ίων όλες εκείνες τις βαρύγδουπες δηλώσεις περί χρονικού. Τώρα είναι μια άλλη εποχή, μια εποχή όπου όλα αυτά τα περί βιβλίων και τέχνης και φιλοσοφίας ήταν για τα μουσεία. Σύντομα ο κόσμος δε θα έχει ανάγκη τα βιβλία. Όλα θα είναι ηλεκτρονικά. Όλα εικονικά. Όλα, κάποια στιγμή, θα βρίσκονται στο διαδίκτυο!» (σελ. 368).

Ο Ίων είναι το μυθοπλαστικό alter ego του. Μέσα από αυτή την πολυχρησιμοποιημένη λογοτεχνική συνθήκη, όπου ο ομιλών και γράφων αναλαμβάνει να συμπληρώσει κάποιο χειρόγραφο, θωρακίζεται ο πρωτοπρόσωπος αφηγητής και φυλάγεται από κακοτοπιές, αφού μπορεί να απευθύνεται στο μυθιστορηματικό του είδωλο, όπως είδαμε πιο πάνω.

Το χιούμορ ως ειρωνεία κι αυτοσαρκασμός συμβάλλει τα μάλα στην αναγνωστική ελάφρυνση τού ήδη βεβαρυμένου με τόσα ιστορικά-πληροφοριακά στοιχεία επαρκούς αναγνώστη. Τα ιστορικά μυθιστορήματα πάσχουν συνήθως από ρευστότητα. Εδώ όμως λύνεται οριακά αυτό το πρόβλημα. Πρόκειται για ένα πόνημα που δεν μπορεί να το προσπεράσει κανείς, τόσο για το θέμα όσο και για τη διαχείριση τού αφηγηματικού υλικού.

*Ο Κωνσταντίνος Μπούρας είναι επισκέπτης καθηγητής Θεατρικής Κριτικής στο ΕΚΠΑ και ποιητής