Σεξουαλικότητα και Ιστορία

Της Αθηνάς Συριάτου*

DAGMAR HERZOG, Η σεξουαλικότητα στην Ευρώπη τον 20ό αιώνα. Μια ιστορία, πρόλογος: Έφη Αβδελά, μτφρ. Πελαγία Μαρκέτου, Εκδόσεις Gutenberg,σελ. 352

Το βιβλίο της Dagmar Herzog θα μπορούσε να είναι ένα εγχειρίδιο κοινωνικής ιστορίας της Ευρώπης του 20ού αιώνα, καθώς, όπως επισημαίνεται στην εισαγωγή, η σεξουαλικότητα αναδείχθηκε σε κομβικό στοιχείο των διαδικασιών εκκοσμίκευσης και θρησκευτικής ανανέωσης, σε κινητήρια δύναμη οικονομικής ανάπτυξης και σε πεδίο διαπραγμάτευσης μεταξύ πολιτών και κυβερνήσεων. Η σεξουαλικότητα δεν είναι παρά ένα πρίσμα μέσα από το οποίο η συγγραφέας ανιχνεύει τις ευρωπαϊκές κοινωνίες του 20ού αιώνα. Πρωτίστως είναι βιβλίο που δεν ασπάζεται θεωρίες χωρίς ιστορική τεκμηρίωση, δεν επιχειρεί να διαμορφώσει μοντέλα κοινωνικών συμπεριφορών και αντιλήψεων γενικά, δεν οριοθετεί ιδεολογικές κατευθύνσεις σχετικά με τις δημόσιες διαστάσεις του σεξ για κάθε εποχή. Αντίθετα, εξετάζει ενδελεχώς τις περιστάσεις και τα διακυβεύματα κάθε εποχής και την εκβολή τους σε διαδεδομένες αντιλήψεις, στον νόμο και την κοινωνική πειθάρχηση, στον πόλεμο, τις επαναστάσεις και τα κινήματα, την κοινωνική πρόνοια, τις αξίες και τα συναισθήματα.

Αρχίζοντας από τα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα, επισημαίνει τη διπλή ηθική για άντρες και γυναίκες, αναλύοντας τους μηχανισμούς πειθάρχησης των υποδεέστερων άλλων. Τα επιχειρήματα υπέρ ή κατά της πορνείας, για παράδειγμα, αποκάλυπταν όχι μόνο τις κρατικές πολιτικές απέναντι στην πορνεία αλλά, κυρίως, τις αντιλήψεις για το είδος της σεξουαλικότητας που επιτρεπόταν για κάθε φύλο και την παράδοξη σύμπλευση υπερασπιστών και αντιπάλων.

Η περίοδος του μεσοπολέμου και του Β' Παγκοσμίου πολέμου, υπό το πρίσμα της σεξουαλικότητας, αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά και αποκαλυπτικά κεφάλαια για τις αντιφάσεις της περιόδου αυτής. Στα πρώτα χρόνια του μεσοπολέμου οι περισσότερες κυβερνήσεις επέκτειναν την κοινωνική πρόνοια και τη φροντίδα υγείας, συχνά παρεμβαίνοντας με περιοριστικά ή υποστηρικτικά μέτρα στην ιδιωτική ζωή των πολιτών. Η παρέμβαση αυτή σύντομα θα γινόταν εφιαλτική, όταν επικράτησε ο φασισμός και η ιδεολογία του πολέμου, όταν, απαντώντας στις αλλαγές που είχαν ήδη γίνει, επέστρεψε η ιδέα της επιθετικής αρρενωπότητας, με φονικές πλέον προθέσεις. Το κεφάλαιο για την πολιτική του ναζισμού περί σεξουαλικότητας αποκαλύπτει με τον πιο εύγλωττο τρόπο το εύρος της τραγωδίας που προκάλεσε, πριν και κατά τη διάρκεια του πολέμου. Η Herzog, επιδιώκοντας να αποδώσει την πολυπλοκότητα των καταστάσεων, στρέφει το βλέμμα και στη σιωπηλή πλειονότητα, η οποία παρέμεινε σιωπηλή επειδή πίστευε ότι οι «μη κανονικοί» πολίτες έτσι κι αλλιώς δεν την αφορούν. Ο φακός της στρέφεται και στα δημοκρατικά κράτη πρόνοιας. Εκεί οι αντιφάσεις και οι αμφισημίες συνεχίζονται, καθώς φιλελεύθερες πολιτικές γύρω από τον έλεγχο των αμβλώσεων ή τη μερική ανεκτικότητα γύρω από την ομοφυλοφιλία συνυπάρχουν με νόμους για στειρώσεις, ακόμα και ευνουχισμό, σε μια ευρεία αποδοχή της ευγονικής, που μεταπολεμικά μνημονευόταν κυρίως ως ναζιστική πρακτική.

Ο μεταπολεμικός κόσμος καθορίστηκε ίσως σε μεγαλύτερο βαθμό από τις πολλαπλές πολιτικές του γύρω από την σεξουαλικότητα. Παρά την αρχική ευφορία της νίκης, το τραύμα του πολέμου θα ήταν για πολλούς αθεράπευτο. Και πάλι εδώ η Herzog δεν αρκείται να επισημάνει τον γενικευμένο συντηρητισμό της δεκαετίας του 1950 αλλά ερμηνεύει την ανάγκη για κανονικότητα που προέκυψε μετά τη σφαγή. Οι θύτες και τα θύματα έπρεπε να συνυπάρξουν, πολλές φορές και οι δύο σαν ήρωες. Η επανεγκαθίδρυση των κανόνων έφερε παλιούς παίκτες με νέα προσωπεία, αλλά και νέους που διεκδικούσαν μια νέα ευταξία. Η Εκκλησία και τα χριστιανοδημοκρατικά κόμματα ανέλαβαν την επανιεράχηση των κοινωνικών ηθών σε μια πιο συντηρητική κατεύθυνση, όπου το οικιακό ιδεώδες για τις γυναίκες βίωσε μια αναγέννηση.

Η επόμενη περίοδος, που συμβολικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι αρχίζει με την εφεύρεση του αντισυλληπτικού χαπιού, το 1960, και φτάνει μέχρι τη δεκαετία του 1980, έχει αποτυπωθεί στη συνείδηση της Ευρώπης ως εποχή της σεξουαλικής επανάστασης, αλλά και επέκτασης του καταναλωτισμού, των νεανικών κινημάτων και του νέου φεμινισμού. Κι ενώ για πρώτη φορά το γυμνό, το προγαμιαίο σεξ, ο δημόσιος λόγος για τη σεξουαλικότητα απέκτησαν τόση προβολή στα μέσα μαζικής επικοινωνίας, χρειάστηκαν σκληροί κοινωνικοί αγώνες από ακτιβιστές και ακτιβίστριες για να σημειωθεί πραγματική φιλελευθεροποίηση σε θέματα όπως η νομιμοποίηση των αμβλώσεων, οι νόμοι κατά του βιασμού, η αποποινικοποίηση της ομοφυλοφιλίας. Ακόμα και μετά την αλλαγή των νόμων όμως, στην κρεβατοκάμαρα και στην κουζίνα αλλαγές δεν είχαν επέλθει. Μια Γαλλίδα δημοσιογράφος, το 1969, περιγράφει με οικονομία και ακρίβεια το δεύτερο κύμα φεμινισμού, με τη σχεδόν αυτονόητη τότε, αλλά, φοβάμαι, ακόμα και σήμερα, εικόνα της γυναίκας που γυρνά από τη δουλειά της για να ξεφλουδίσει τα κρεμμύδια, την ώρα που ο σύζυγος ξεφυλλίζει την αριστερή εφημερίδα του, σίγουρος για την προοδευτική του στάση στη ζωή.

Η τελευταία περίοδος στην οποία αναφέρεται η συγγραφέας αφορά τα χρόνια 1980-2010. Η δεκαετία του 1980 ανάγκασε σχεδόν τους πάντες να μιλούν για σεξ μετά τον ιό του AIDS: ας θυμηθούμε μόνο τα δημόσια μαθήματα για το πώς εφαρμόζεται το προφυλακτικό. Σταδιακά, επήλθε μια νέα νομιμότητα για τα ζητήματα του σεξ, ομοφυλόφιλων και ετεροφυλόφιλων, το οποίο έμοιαζε τώρα φυσικό ανθρώπινο δικαίωμα. Η περίοδος αυτή σημαδεύτηκε από την πτώση του Τείχους και το άνοιγμα των ανατολικοευρωπαϊκών χωρών, αλλά και την επιστροφή των πολέμων με τα σεξουαλικά τους εγκλήματα στην ήπειρο. Η Ευρώπη, καταλήγει η Ηerzog, ολοένα και περισσότερο αυτοπροσδιοριζόταν ως υπερασπίστρια της «σεξουαλικής δημοκρατίας» ενάντια σε ό,τι θεωρήθηκε καταστατική ομοφοβία και μισογυνισμός του ευρωπαϊκού Ισλάμ. Δεν παραλείπει όμως να επισημάνει τις νέες αντιπαραθέσεις που έφερε η παρουσία του Ισλάμ στην Ευρώπη και ο τρόπος που η καλά εμπεδωμένη, υποτίθεται, ισότητα μεταξύ των φύλων στην Ευρώπη ήλθε σε σύγκρουση με τους νεοφονταμενταλιστές και με τις μουσουλμάνες που ακολουθούσαν τον δικό τους τρόπο ζωής, έχοντας να αντιμετωπίσουν αντιφατικές κοινωνικές και πολιτισμικές πιέσεις.

Με αφορμή τη σεξουαλικότητα, η Herzog έγραψε ένα βιβλίο ιστορίας σχετικά με «τον ανορθολογισμό αλλά και τον πολιτισμικό πλούτο της ευρωπαϊκής και όχι μόνο κουλτούρας», ένα πλούσιο βιβλίο κοινωνικής ιστορίας της Ευρώπης.

* Η Αθηνά Συριάτου διδάσκει Ευρωπαϊκή Ιστορία στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης

Αλέκος Κυραρίνης. «Ο Χορός των Δράκων Ι», 2021. Μικτή τεχνική σε πάπυρο