Πολιτική σε εποχές ρευστότητας

Μαλβίνα Παναγιωτίδη, So that morning and evening are like promises kept, 2022, 24 πολαρόιντ, χαλκός, παραφίνη, χρωστικές ουσίες, φυτίλι

Της Αιμιλίας Σαλβάνου*

ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΠΑΛΑΜΠΑΝΙΔΗΣ, Οι ιδέες της προόδου και της συντήρησης. Δοκίμιο για την πολιτική σε ρευστούς καιρούς, εκδόσεις Πόλις, σελ. 232

Όλο και πιο συχνά τελευταία ξεσπούν διαφωνίες, ιδιαίτερα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, για το πρόσημο γεγονότων στο πεδίο της πολιτικής και της κουλτούρας. Οι διαφωνίες αυτές γίνεται σταδιακά φανερό ότι έχουν και μια παράμετρο που σχετίζεται με τις γενιές και τον τρόπο που οι διαφορετικές γενιές αξιολογούν, ερμηνεύουν και σε τελευταία ανάλυση βιώνουν τα γεγονότα αυτά. Ένα από τα πιο πρόσφατα παραδείγματα ήταν η συναυλία του Λεξ το φετινό καλοκαίρι και το κατά πόσο αυτή αποτελεί πολιτικό γεγονός και, αν αποτελεί, ποιο είναι το πρόσημό της. Το βιβλίο του Γιάννη Μπαλαμπανίδη Οι ιδέες της προόδου και της συντήρησης, που εκδόθηκε στις αρχές του καλοκαιριού από τις εκδόσεις Πόλις, καταπιάνεται με αυτό το νέο πεδίο παραγωγής πολιτικής, βάζοντας έντονα στη συζήτηση το θέμα των διαφορετικών γενεών. Είναι ένα καλογραμμένο και φρέσκο βιβλίο, που διαβάζεται απνευστί, χωρίς να θυσιάζει καθόλου την θεωρητική και επιστημονική του εμβρίθεια.

Τι σημαίνει πρόοδος και συντήρηση στην εποχή μας; Πώς μπορούμε να προσανατολιστούμε στην πολιτική πυξίδα κρατώντας επαφή όχι μόνο με την ιστορικότητα των εννοιών αλλά με τις μεταμορφώσεις των πολιτισμικών εκφάνσεων που συνδέονται με αυτές στις μέρες μας; Ο Μπαλαμπανίδης στο βιβλίο του καταπιάνεται με το σύνθετο ζήτημα του τρόπου που διαμορφώνεται ο πολιτικός προσανατολισμός σε μια εποχή που οι όροι του πολιτικού παιχνιδιού φαίνεται να έχουν αλλάξει. Εκκινώντας από τις έννοιες της προόδου και της συντήρησης, μιλάει για πράγματα που συνήθως προκαλούν αμηχανία. Τι μορφή έχει ο νεοσυντηρητισμός και πώς μπορεί να γλιστρήσει από το οπτικό μας πεδίο χρησιμοποιώντας καλογυαλισμένο λόγο και ενστερνιζόμενος (αλλά και συχνά αντιστρέφοντας) τον δικαιωματικό λόγο; Αλλά, και από την άλλη πλευρά, έχει μετατραπεί η αριστερά σε ταυτοτική και τι σημαίνει αυτό για τη δυναμική της; Υπάρχει αριστερή ελίτ που, ενώ το ξορκίζει, έχει ασπαστεί το αξιακό πλαίσιο του νεοφιλευθερισμού και διάγει βίο και επιλογές σύμφωνα με αυτό; Τι σημαίνει ηθικός αριστοκρατισμός της αριστεράς; Πώς σχετίζονται τα ζητήματα αυτά με τη δυσκολία της να πολιτικοποιήσει ως κεφάλαιο την κοινωνική δυσαρέσκεια και απόγνωση;

Ο Μπαλαμπανίδης προχωράει πέρα από τα προφανή και ανατέμνει τον τρόπο που παράγονται, συγκροτούνται και εκδηλώνονται οι ιδεολογίες μέσα από καθημερινές πρακτικές, καθώς οι ιδεολογίες αυτές νοηματοδοτούν τις συγκρούσεις, που αποτελούν καταστατικές συνθήκες της δημοκρατικής λειτουργίας. Αντλώντας παραδείγματα από κοινωνικά κινήματα σε Ελλάδα, Ευρώπη και Αμερική και αξιοποιώντας ένα ισχυρό θεωρητικό υπόβαθρο, μιλάει για την ποιητική των πολιτικών εννοιών - μια ποιητική που στηρίζεται τόσο στις πολιτικές παραδόσεις όσο και στον τρόπο που σχηματοποιούνται και βιώνονται οι κοινωνικές, πολιτικές και πολιτισμικές εμπειρίες στο παρόν. Και εδώ είναι η δεύτερη σημαντική συνεισφορά του βιβλίου, η επαναφορά δηλαδή στο τραπέζι, αφενός, του ζητήματος της πολιτικής σημασίας του πολιτισμού και, αφετέρου, της γενιάς.

Θα σταθώ για λίγο σ’ αυτό το τελευταίο ζήτημα. Τι υποστηρίζει ο Μπαλαμπανίδης; Ότι η απήχηση της Alt Right στις νεότερες γενιές «δεν βασίζεται μόνο στο ότι δίνουν φωνή (με φυλετικούς και εθνοκεντρικούς τόνους) στις υλικές επισφάλειες, αλλά επίσης στο ότι έχουν βρει διόδους διείσδυσης στις νέες πολιτισμικές ευαισθησίες» (σ. 172). Πρόκειται για μια πολύ κεντρική παρατήρηση: δεν μπορούμε να αποκωδικοποιήσουμε τον πολιτικό χάρτη που αναδύεται μπροστά μας, αν δεν κατανοήσουμε την κοσμογονία που έχει συμβεί στις πολιτισμικές προσλαμβάνουσες και αξίες των νεότερων γενεών και, κυρίως, αν δεν αποκτήσουμε το θάρρος να αποστασιοποιηθούμε από τις δικές μας αποκρυσταλλώσεις σε ό,τι αφορά τα πολιτικά πρόσημα που θεωρούμε ότι έχουν οι προσλαμβάνουσες αυτές. Ο λόγος περί δικαιωμάτων, για παράδειγμα, δεν είναι αυτονόητα προοδευτικός ή συντηρητικός (ή ακόμη και αντιδραστικός). Μπορεί οι γενιές από την GenX και πίσω να τους αποδίδουμε πρόσημα που αντιστοιχούν στον τρόπο που αναδύθηκαν οι λόγοι αυτοί, ωστόσο από κάποιο σημείο και μετά οι λόγοι μετατρέπονται σε αυτονομημένους «τόπους» που αξιοποιούνται από το σύνολο του πολιτικού χάρτη - με διαφορετική, βέβαια, ατζέντα κατά περίπτωση. Τα παραδείγματα του «πράσινου εθνικισμού» και της οικειοποίησης του λόγου περί LGBTQ δικαιωμάτων από κατά τα άλλα συντηρητικούς ή εθνικιστικούς πολιτικούς σχηματισμούς, χωρίς να είναι τα μόνα, είναι δύο από τα πιο χαρακτηριστικά που χρησιμοποιεί ο Μπαλαμπανίδης. Και αυτό που μας προτρέπει να κάνουμε είναι να μετακινηθούμε πέρα από την ανάγνωση αυτής της οικειοποίησης ως επικοινωνιακού τεχνάσματος και να προσπαθήσουμε να την κατανοήσουμε ως στοιχείο της διαμόρφωσης του νέου πολιτικού τοπίου σε εποχές ρευστότητας, προβληματοποιώντας τη χρήση των προσήμων.

Κλείνοντας, μια τελευταία σκέψη που με απασχολεί καιρό αλλά αποκρυσταλλώθηκε με την ανάγνωση του βιβλίου. Μια παρόμοια συζήτηση, η εισαγωγή δηλαδή της πολιτικής ως διαμορφωτικής του κοινωνικού και πολιτισμικού πεδίου, λείπει για καιρό από την ιστοριογραφία. Με ελάχιστες δηλαδή εξαιρέσεις, λείπει ένας λόγος για το πώς διαμορφώνεται η πολιτική αλλά και για το πώς η πολιτική μετατρέπεται σε καμβά πάνω στον οποίο πλέκεται η φαντασία, οι ελπίδες και η δράση των ανθρώπων. Χρειαζόμαστε μια διαφορετική, πιο ευρεία οπτική για το πώς σχετιζόμαστε με το παρελθόν, τι σημαίνει ιστορία και για το ποια είναι η κοινωνική και πολιτισμική της λειτουργία. Διαφορετικά γλιστράμε σε έναν λόγο για το παρελθόν που εστιάζει στα θραύσματα, στο μερικό που δεν συνομιλεί με τα μεγάλα ζητήματα, ή σε έναν λόγο παραστασιακό που απευθύνεται αποκλειστικά στο συναίσθημα. Αυτή όμως είναι μια απονευρωμένη ιστορία - ή αλλιώς μια άσκηση για το πώς να κάνει κανείς ιστορία εκ του ασφαλούς, με βαθύ συντηρητικό τρόπο, ενώ μιλά για προοδευτικότητα και ριζοσπαστισμό.

* Η Αιμιλία Σαλβάνου είναι ιστορικός