Ειλικρίνεια και ψέμα

Του Φοίβου Γκικόπουλου*

Η ειλικρίνεια, για συγγραφείς όπως ο Φλομπέρ, ο Ρενάρ, ο Σελίν, ο Μπουκόφσκι, με εκατομμύρια αναγνώστες σ’ ολόκληρο τον κόσμο, είναι μια ηθική, ακόμη και μια ποιητική αναφορά. Ειλικρίνεια στις περιγραφές, στους χώρους, στα πρόσωπα κι ακόμη περισσότερο στους διαλόγους: «Το κλειδί για να γράψεις καλούς διαλόγους είναι η ειλικρίνεια», γράφει ο Στίβεν Κινγκ στο On writing.

Ανάμεσα στους προάγγελους της υποστήριξης του «αληθινού», που ελλοχεύει πάντα στους καλλιτέχνες, υπάρχει και ο Τσέχωφ (σε μια επιστολή του 1888, γράφει: «Μπορείς να λες ψέματα στον έρωτα, στην πολιτική, στην ιατρική∙ μπορείς να εξαπατάς τον κόσμο, ακόμη και το Θεό∙ αλλά στην τέχνη δεν μπορείς να λες ψέματα»)∙ αντίθετη άποψη έχει ο Τζιόρτζιο Μανγκανέλλι, που σε ένα παροιμιώδες δοκίμιό του, Η λογοτεχνία ως ψέμα, θεωρητικοποιεί την αναπόφευκτη «πλαστότητα» της λογοτεχνίας. «Ίσως είναι σωστό∙ η λογοτεχνία είναι ανήθικη, και είναι ανήθικο να την προσεγγίζουμε».

Για να μπορέσει να εκφραστεί η λογοτεχνία, κυνική, μοχθηρή, απάνθρωπη, πρέπει να κολυμπήσει στο δράμα, στην τραγωδία, στον πόνο. «Διεφθαρμένη, προσποιείται τη συμπόνοια∙ εξαιρετικά παραμορφωμένη, επιβάλλει τη σαδιστική συνέπεια της σύνταξης∙ ψεύτικη, μας προσφέρει εικονικές και καταναλώσιμες ψευδαισθήσεις. Χωρίς αισθήματα, τα χρησιμοποιεί όλα. Η συνέπειά της γεννιέται από την απουσία ειλικρίνειας». Κι όλα αυτά γιατί «το λογοτεχνικό έργο είναι ένα τέχνασμα» επαναλαμβάνει ο Ιταλός συγγραφέας Τζιόρτζιο Μανγκανέλλι, μανιώδης στιλίστας, για τον οποίο ολόκληρο το περιεχόμενο της τέχνης βρίσκεται στη φόρμα. Βέβαια είναι αλήθεια ότι αν περιορίσεις τη «Θύελλα» του Μοντάλε («Η ανοιξιάτικη μπόρα αναστάτωσε/ το σκιάδι της ιτιάς/ στην απριλιάτικη ταραχή/ μπλέχτηκε στο περιβόλι το χρυσόμαλλο δέρας, που κρύβει τους νεκρούς μου»…) στο απλό περιεχόμενό της, εξαφανίζεις κάθε ίχνος ποιητικότητας.

Οι διαφορετικές προσεγγίσεις θα μπορούσαν να ερμηνευτούν με την αιώνια αντιπαράθεση ανάμεσα στο «παλιό» και το «καινούριο»: όπου για παλιό εννοούμε την τέχνη ως «ψέμα» και για καινούριο την τέχνη ως «αλήθεια». Αυτή η ίδια διαλεκτική είναι επίσης εκείνη που ρυθμίζει τις φιγούρες του ύφους.

Η λογοτεχνία απαιτεί μια σειρά από πράξεις και επεμβάσεις, όχι πάντα και όχι στενά γραμματικές, αλλά από γραμματικούς και ρήτορες έχουν κατηγοριοποιηθεί με τα πιο δυσνόητα ονόματα: μεταφορά, αλληγορία, αφαίρεση, οξύμωρο, ανακόλουθο, ομοιοτέλευτο, αμφίβολο, αντονομασία, ασύνδετο, αποστροφή, συνεκδοχή, παύση, λιτότητα, νεολογισμός, πλεονασμός.

Χωρίς την πρόθεση να επιβάλεις κανόνες στα «εσωτερικά» ή αυτόδηλα μέτρα στην τέχνη της γραφής, η μερική, καθαρά αναγνωριστική παράθεση των υφολογικών στοιχείων, σε προειδοποιεί ότι για την πρακτική της γραφής, υπάρχουν γενικοί κανόνες που έχουν να κάνουν με μια τέχνη και μια σύγκριση με το κείμενο, χωρίς τις οποίες το αυτόνομο ύφος ενός συγγραφέα θα έχανε τη δύναμη και την αποτελεσματικότητά του.

*Ο Φοίβος Γκικόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής ΑΠΘ

Μαλβίνα Παναγιωτίδη, So that morning and evening are like promises kept, 2022,
24 πολαρόιντ, χαλκός, παραφίνη, χρωστικές ουσίες, φυτίλι