Ασκήσεις αναπαράστασης

Μαλβίνα Παναγιωτίδη, So that morning and evening are like promises kept, 2022, 24 πολαρόιντ, χαλκός, παραφίνη, χρωστικές ουσίες, φυτίλι

Της Αλίκης Κοσυφολόγου*

ΦΑΝΗΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ, Με λάθος σκιά, εκδόσεις Κουκκίδα, σελ. 62

Στους ποιητικούς τόπους της ποίησης του Φάνη Παπαγεωργίου εγγράφεται η αγωνία του διανοούμενου ανθρώπου και του ακαδημαϊκού, που πασχίζει να παραμείνει κοινωνικά και πολιτικά ενεργός μέσα σε ένα πλαίσιο που προωθεί μια οικονομιστική και βαθιά αντικοινωνική αντίληψη για τη γνώση. Ταυτόχρονα, η ποίηση αυτή διέπεται από την αγωνία του πολιτικοποιημένου, του αριστερού, να αντισταθεί στην κυρίαρχη ρευστοποίηση και στον ηθικό σχετικισμό, τον ατομικισμό και στην περιθωριοποίηση της αγωνιστικότητας.

Τα ποιήματα του Φάνη είναι ελευθερόστιχα, την ίδια στιγμή όμως διακρίνονται από μια εντυπωσιακή γεωμετρία ή συστοιχία. Ακόμη κι αν οι θεματικές των ποιημάτων της συλλογής είναι αρκετά διαφορετικές μεταξύ τους, έννοιες και ιδέες επανέρχονται επίμονα δημιουργώντας έναν ποιητικό κόσμο με μια αυτοτελή εσωτερική λειτουργία και με έναν απαιτητικό ρυθμό. Πρόκειται για το θεμέλιο του γλωσσικού κώδικα με τον οποίο υπηρετείται ένα συνολικό σύστημα θέσεων και αξιών.

Η ποίηση του Παπαγεωργίου έχει σαφή στοχοθεσία και κοινωνικό προσανατολισμό, ο οποίος εκφράζεται μέσα από αφηρημένα σχήματα αλλά και θραύσματα εικόνων ή αναμνήσεων, όπως στο ποίημα της συλλογής τα «Καντήλια στον δρόμο». Οι ετερογενείς εικόνες στον ποιητικό λόγο συγκροτούν ένα σύστημα που αντανακλά την πραγματικότητα και τις βιωμένες εμπειρίες του ποιητή – ατομικές, συλλογικές και όσες βρίσκονται στο ενδιάμεσο.

Μια βασική αρχή της κριτικής θεωρίας αφήγησης είναι ότι η αναπαράσταση και η απεικόνιση ταξινομούν την πραγματικότητα. Η αναπαράσταση δεν είναι αποκλειστικό «προνόμιο» ή «ιδιότητα» της τέχνης. Αναπαράσταση είναι η γλώσσα, η φιλοσοφία και βέβαια η πολιτική. Οι λόγοι αναπαριστούν και ανασυστήνουν την πραγματικότητα, συγκροτούν την ιδεολογία. Υπό αυτό το πρίσμα, η σκιά είναι ένας αντικατοπτρισμός, ένα είδωλο της αναπαράστασης. Η «λάθος σκιά» διαταράσσει και αμφισβητεί αυτή τη λειτουργία της αναπαράστασης. Η ποιητική ύπαρξη, αλλά ταυτόχρονα και η ύπαρξη του πολιτικού υποκειμένου, εκπληρώνεται μέσα από τις αντινομίες της.

Η κρισιακή στιγμή στα ποιήματα του Φάνη εντοπίζεται στο σύστημα ενότητα-ρωγμή. Η αμφισβήτηση της γραμμικότητας των αφηγήσεων και του ίδιου του χρόνου απελευθερώνει δυνατότητες αλλά δημιουργεί και καθήκοντα. Η κριτική του Benjamin στην ιστοριστική πρόσληψη του χρόνου επιδιώκει την αναγνώριση των ρωγμών στην ενότητα και συνεπώς στη συμβατική και φυσικοποιημένη γραμμικότητα της ιστορίας. Οι ρωγμές ή διακοπή της ροής διαμορφώνουν το πλαίσιο για την υπέρβαση του υποκείμενου, τη συλλογική αντίσταση ή ακόμη και την επανάσταση. Όπως γράφει ο Παπαγεωργίου σε ένα κείμενο που δημοσίευσε πρόσφατα «Η ιδέα της επανάστασης εμφανίζεται σαν διακοπή της ιστορίας ή σαν σύλληψη του συμβαίνοντος[1]». Η στιγμή αυτή στα ποιήματα του Φάνη εκπληρώνεται μέσα από τα αποσπασματικά νοήματα και τις ρωγμές στους συλλογισμούς και μέσα από αυτή την ενότητα των αντιφάσεων που χαρακτηρίζει τη συλλογή.

Η συλλογική μνήμη είναι το δημιουργικό στοιχείο της ταξικής πάλης, που αενάως επανέρχεται και λειτουργεί ως θεμέλιο ολόκληρου του ποιητικού εγχειρήματος του Φάνη Παπαγεωργίου από την πρώτη του συλλογή, Πλυντήριο άστρων (2013), ή ακόμη πιο έντονα στη Θάλασσα με τα 150 επίπεδα, ποιητική συλλογή που κυκλοφόρησε το 2015. Αντίστοιχα, η γενιά ως κατηγορία είναι μια κινητήρια δύναμη της ιστορίας και της εποχής της, που κάθε φορά αναμετριέται με την απώλεια, την έλλειψη, την λογιζόμενη ως αποτυχία, και την προηγούμενη γενιά. Με μια παράφραση των στίχων στο ποίημα «Πάν-ηττος» η γενιά αναμετριέται με τα στενά όρια που έθεσε η προηγούμενη. Μαζί με τα παραπάνω, ενεργό παραμένει το διακύβευμα της ηθικής στάσης, στην καντιανή της καταγωγή που επιμένει να κάνει λόγο για τα «κλοπιμαία που έμειναν άθικτα, όπως στην Παρισινή Κομμούνα» («Η διαχείριση των Κλοπιμαίων») και για τις «αξίες που αξίζουν τρόπου» («Η τομή των παραλλήλων»).

H έννοια της αφαίρεσης βρίσκεται στην καρδιά του ποιητικού εγχειρήματός του. Η αφαίρεση είναι η ικανότητα «να παγιδεύεις το αόρατο στην ορατότητα του», θα έλεγε ο Νίκος Καρούζος. Η αφαίρεση στην ποίηση του Παπαγεωργίου ξεκινά από μια αναλυτική διαδικασία. Είναι ο τρόπος με τον οποίο οι εικόνες και οι εμπειρίες, τα φωτογραφικά αποσπάσματα −μιας και είναι και όψιμος φωτογράφος− συνοψίζονται σε ένα ποιητικό αίτημα. Είναι ταυτόχρονα μια συναισθηματική εκτόνωση, που κινείται μεταξύ ορθολογισμού και συμβολισμού.

Οι ασκήσεις αφαίρεσης του Φάνη Παπαγεωργίου έχουν ένα ισχυρό συναισθηματικό υπόβαθρο. Είναι ο τρόπος του για να γίνει η ποίηση διέξοδος διανοητική και πολιτική, σε μια συγκυρία που φαίνεται να μας βυθίζει. Μέσα από αυτό τον τρόπο, η ποίηση γίνεται η Παμβώτιδα (όπως περιγράφεται στο ποίημα «Ασκήσεις Αφαίρεσης») που μπορεί να μας θρέψει όλους και όλες.

*Η Αλίκη Κοσυφολόγου είναι πολιτικός επιστήμονας

[1] Φάνης Παπαγεωργίου, «Τέχνη, Πρωτοπορία και Αντι-ηγεμονία», Θράκα, 25.06.2022.