Διεθνικό φιλελληνικό κίνημα

Του Άλκη Ρήγου*

Η 19η Απριλίου ημέρα θανάτου του Λόρδου Μπάιρον στα 1824 στο πολιορκημένο Μεσολόγγι, καθιερώθηκε μόλις στα …2008 ως ημέρα «Φιλελληνισμού και Διεθνούς Αλληλεγγύης». Πρόκειται για μια σχεδόν άγνωστη στους Θεσμούς και στους περισσότερους πολίτες μέρα, με φωτεινή εξαίρεση μια ομάδα ενεργών πολιτών του «Συνδέσμου Μπάιρον για τον Φιλελληνισμό και τον Πολιτισμό», με έδρα τον μόνο Δήμο που φέρει το όνομά του ποιητή, εξελληνισμένο βέβαια σε Βύρωνα. Στα πλαίσια αυτού του αγνοημένου όχι τυχαία εορτασμού και μνήμης επιχειρούμε όσο πιο αδρά γίνεται να προσεγγίσουμε εκείνο το ανεπανάληπτο διεθνές φαινόμενο Αλληλεγγύης, μιας επανάστασης που από μια γωνιά της νοτιοανατολικής Μεσογείου, πυρπόλησε τόσους ανθρώπους σε κάθε γωνιά της γης, και έμεινε στην ιστορία ως Φιλελληνισμός.

‘Ένα φαινόμενο που «εμείς οι νεώτεροι δεν έχουμε ακόμη αντιληφθεί το βαθύτατο χρέος προς την φιλελληνική κίνηση», όπως τόνιζε πριν από χρόνια ο Κ. Θ. Δημαράς. Την βαρύνουσα σημασία του στην εξέλιξη της τύχης της Επανάστασης, που άλλωστε δεν κρίθηκε στο πεδίο των μαχών, αλλά κυρίως σ’ εκείνο της διεθνούς πολιτικής όπου καταλυτικός ήταν ο ρόλος του ρεύματος αυτού του πολυδύναμου κινήματος.

Εκείνο το οποίο στο πλαίσιο τούτης της ανάλυσης θέλουμε να αναδείξουμε, είναι το ανεπανάληπτο αυτού του διεθνούς κινήματος. Ενός κινήματος που όλες οι εξουσίες του τότε αλλά και του τώρα, επιχειρούν συστηματικά να το αφυδατώσουν από κάθε ελευθεριακό επαναστατικό και βαθιά ριζοσπαστικά δημοκρατικό περιεχόμενο, να το αποδώσουν μονοδιάστατα στον τότε ρομαντισμό κάποιων προσωπικών ευαισθησιών ή αδιεξόδων ανενεργών στρατιωτικών μετά το τέλος τον ναπολεόντειων πολέμων, την αρχαιολατρία ή τον τυχοδιωκτισμό κάποιων άλλων. Προφανώς υπήρχαν και τέτοιου είδους κίνητρα σε ορισμένους, αλλά αυτό δεν αναιρεί την ανεπανάληπτη συμβολή, υλική, ηθική, πολιτική, πολιτισμική και άδολη στράτευση στο ένοπλο αγώνα. Πάνω από διακόσοι άλλωστε από όσους ήρθαν και πολέμησαν έπεσε στις ένοπλες συγκρούσεις. Και είναι άδικη αλλά όχι τυχαία η δευτερεύουσα σημασία που του αποδίδεται, στους κατ’ έτος επίσημους γιορτασμούς εκείνης της επανάστασης, κρατικούς ακόμη και σχολικούς. Αν εξαιρέσουμε τον Λόρδο Μπάιρον, τον Ουγκώ τον Ντελακρουά άντε και τους Κάννιγκ και Σανταρόζα –λόγω ίσως και της ονομασίας κεντρικής πλατείας και δρόμου της Αθήνας– ελάχιστα γνωρίζουμε για τους εκατοντάδες εθελοντές –σε 1200 τους υπολογίζουν– που ήρθαν και πολέμησαν και κάποιοι έπεσαν για την Ελληνική Επανάσταση, για τις επιτροπές αλληλεγγύης που συγκροτήθηκαν σε όλο τον κόσμο, με συμμετοχή διεθνούς κύρους προσωπικότητες.

Πολύ περισσότερο ελάχιστα γνωρίζουμε για το γεγονός πως η ελληνική επανάσταση εντάσσεται σε ένα ευρύτερο επαναστατικό κύμα, που ως απάντηση στην παλινόρθωση των παλιών βασιλικών καθεστώτων και την επιβολή της Ιερής Συμμαχίας, συγκλόνιζε την ίδια εποχή την Ισπανία, την Νάπολη και όλη την Λατινική Αμερική. Ότι όλα αυτά τα επαναστατικά κινήματα ήταν αποτέλεσμα των ιδεών της μεγάλης αστικής επανάστασης του 1789, που σήμανε το τέλος του παλιού κόσμου και την έναρξη της εποχής της νεωτερικότητας, την οποία καμιά ήττα στο Βατερλό και καμιά παλινόρθωση, δεν μπορούσε να ανακόψει την δυναμική των ιδεών της. Πρόκειται άλλωστε για μια επαναστατική διεργασία η οποία επανέφερε στην επικαιρότητα το ιδανικό της αρχαίας Αθηναϊκής Δημοκρατίας, την έννοια του ελεύθερου πολίτη, του λαϊκού αθεϊκού κράτους, της πολιτικής πρόσληψης της εθνικής ταυτότητας, της τόσο διάφορης από την εθνικιστική φυλετική άποψη και η οποία διακηρύσσει με περίσσιο θράσος ακόμη και το τέλος του παλιού ημερολογίου –έτος πρώτο, ημέρα πρώτη, ονομάτισε την έκρηξή της– αλλάζοντας ακόμη και την ονομασία των μηνών. Αυτών των αξιακών προταγμάτων παιδιά τα επαναστατικά κινήματα όλου του 19ου αιώνα. Κι ανάμεσά τους ξεχωριστή θέση κατέχει η ελληνική επαναστατική έκρηξη «νεανικού θράσους και φαντασίας», η οποία κουβαλούσε, στις ιστορικές τις ρίζες και στην γεωγραφική της θέση, απτά όλα τα προηγούμενα και που ακριβώς γι’ αυτό συγκλόνισε κάθε προοδευτική σκέψη, λειτουργώντας όπως γράφει ο Hobwbawn, ως «ο εμπνευστής του διεθνούς φιλελευθερισμού» παίζοντας καταλυτικό ρόλο στην «ανασυγκρότηση της Ευρωπαϊκής αριστεράς των ετών του 1820, ένα ρόλο ανάλογο με εκείνον που επρόκειτο να παίξει προς το τέλος των ετών του 1930, η υποστήριξη στην Ισπανική Επανάσταση».

Ακριβώς σ’ αυτόν τον καταλυτικό ρόλο εντάσσεται το φαινόμενο που ονομάστηκε φιλελληνισμός, πρόκειται δηλαδή για ένα φαινόμενο πολιτισμικά βαθύτερο, ευρύτερο και πολιτικότερο από ό,τι θέλουν να το εμφανίζουν. Ένα διεθνές κίνημα, ριζικά διάφορων ελευθεριακών προσδοκιών και οραμάτων Δημοκρατίας. Ένα κίνημα στο οποίο ο κλασικισμός, ο ρομαντισμός, ο οριενταλισμός και τα προτάγματα της Γαλλικής Επανάστασης δημιουργούσαν ένα ανεπανάληπτο κράμα, χωρίς προηγούμενο, «αναζήτησης ολόψυχα της χώρας των Ελλήνων …», όπως τελειώνει ο Γκαίτε την δική του παραλλαγή της «Ιφιγένειας εν Αυλίδι».

Το κοινωνικό και πολιτικό πρόταγμα-όραμα, που πρόβαλαν οι φορείς εκείνης της επαναστατικής έκρηξης, λειτούργησε ως συνειδησιακός καταλύτης ανάμεσα σε χιλιάδες άνδρες και γυναίκες όλων των τάξεων, παντού του κόσμου: από την Καλκούτα, όπου στα τέλη του 1823 Ινδοί, Άγγλοι ακόμη και Κινέζοι έμποροι συγκροτούν φιλελληνικό Κομιτάτο, τις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, με πρώτη την Βέρνη της Ελβετίας, όπως και τις βαλκανικές χώρες, όπου εθελοντές από την Βουλγαρία, την Σερβία, το Μαυροβούνιο, ακόμη και την Τουρκία –ναι την Τουρκία– συμμετέχουν ενεργά στην Επανάσταση, μέχρι την μακρινή, επαναστατημένη Λατινική Αμερική.

*Απόσπασμα από το πρόσφατο βιβλίο του Άλκη Ρήγου, 1821 Μια επανάσταση «νεανικού θράσους και φαντασίας, εκδόσεις Παπαζήση

Έφιππος πολεμιστής, επιτραπέζιο ωρολόγιο από επιχρυσωμένο μπρούτζο, το άλογο από ασήμι,
64 x 40 χ 13 εκ.