Τα οθωμανικά τεκμήρια

Ελλάδα ή Ήθη, Έθιμα, Φορεσιές και Μνημεία των Ελλήνων, 15 λιθογραφίες με επιχρωματισμό τη εποχής, έκδοση του 1840

Του Ηλία Κολοβού*

Η μελέτη του αντιπάλου κατά την Ελληνική Επανάσταση, δηλαδή η μελέτη από την πλευρά των Οθωμανών, υπήρξε για σχεδόν 200 χρόνια απούσα από την ελληνική ιστοριογραφία. Εδώ και καιρό, ο Χρήστος Λούκος είχε εγκαίρως επισημάνει τη σημασία των οθωμανικών τεκμηρίων και σπουδών για μια πιο ολοκληρωμένη προσέγγιση. Η επέτειος των 200 χρόνων προκάλεσε μια εντυπωσιακή ιστοριογραφική έκρηξη στην Ελλάδα, βγάζοντας το 1821 από την προηγούμενη υποβάθμιση και σιωπή. Μεταξύ των μελετών που δημοσιεύτηκαν για την επέτειο, ξεχωριστό πλούτο για την ιστοριογραφία μας δημιούργησε η δημοσίευση οθωμανικών τεκμηρίων για την Ελληνική Επανάσταση, αλλά και η ιστοριογραφική προσέγγιση του ελληνικού πολέμου της ανεξαρτησίας στο πλαίσιο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Την πρώτη συστηματική αξιοποίηση αυτών των οθωμανικών πηγών οφείλουμε στον Σουκρού Ιλιτζάκ, ερευνητή από την Τουρκία που ζει τα τελευταία χρόνια στην Αθήνα και έχει ενταχθεί πλέον στην ελληνική κοινότητα των ιστορικών. Ο Σ. Ιλιτζάκ, στη διδακτορική του διατριβή, την οποία ολοκλήρωσε το 2011 στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ και παραμένει ανέκδοτη, είχε επισημάνει ότι τόσο η ελληνική όσο και η τουρκική ιστοριογραφία είχαν αγνοήσει τα οθωμανικά τεκμήρια για την Ελληνική Επανάσταση. Η επέτειος των διακοσίων ετών μας έδωσε την ευκαιρία να δημοσιεύσουμε, μαζί με τον Σ. Ιλιτζάκ και τον Μοχαμάντ Σχαριάτ-Παναχί, σε έναν τόμο (Η οργή του σουλτάνου: Αυτόγραφα διατάγματα του Μαχμούτ Β' το 1821, Αθήνα 2021) μια επιλογή μεταφράσεων των διαταγμάτων που υπαγόρευσε ο ίδιος ο σουλτάνος το έτος 1821. Στο βιβλίο, οι τρεις συγγραφείς επισημαίνουν πως η Ελληνική Επανάσταση διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην αναδιάταξη των σχέσεων κράτους και κοινωνίας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, οδηγώντας από το παλαιό καθεστώς στις μεταρρυθμίσεις του 19ου αιώνα. Τις ιστορικές αυτές εξελίξεις, με αφετηρία το 1821, της οθωμανικής «εποχής των επαναστάσεων» εξετάζει συνθετικά και η λίγο παλαιότερη σημαντική μελέτη της Χριστίνας Φιλίου, που κυκλοφόρησε στα ελληνικά τον Δεκέμβριο (Βιογραφία μιας Αυτοκρατορίας: Κυβερνώντας Οθωμανούς σε μια εποχή επαναστάσεων, Αθήνα 2021). Την ίδια επετειακή χρονιά ο Σ. Ιλιτζάκ προχώρησε επίσης στη δημοσίευση στο πρωτότυπο και σε αγγλική μετάφραση (H. Ş. Ilıcak, επιμ., “Those Infidel Greeks”: The Greek War of Independence through Ottoman archival documents, Λάιντεν 2021) επιλεγμένων καταχωρίσεων από τα κατάστιχα εξερχομένων εγγράφων από την υπηρεσία του μεγάλου βεζίρη, με αντικείμενο επίσης, όπως και στην περίπτωση των αυτογράφων του σουλτάνου, την προσπάθεια καταστολής της Ελληνικής Επανάστασης. Από την άλλη πλευρά, οι Δ. Παπασταματίου και Φ. Κοτζαγεώργης μελέτησαν στο βιβλίο τους Στις παρυφές της Επανάστασης: μια νέα προσέγγιση του Αγώνα στη Χαλκιδική με βάση οθωμανικό τεκμηριακό υλικό (Αθήνα 2021) ένα οθωμανικό αρχείο της περιφερειακής επαρχιακής διοίκησης της Θεσσαλονίκης, που αναδεικνύει την προσπάθεια που κατέβαλε η διοίκηση για να καταστείλει το επαναστατικό κίνημα πέριξ της πόλης. Η Θεσσαλονίκη είχε αναδειχθεί, κατά την επαναστατική δεκαετία, σε κέντρο στρατολόγησης και ανεφοδιασμού των οθωμανικών στρατιών που κατευθύνονταν προς τον νότο.

Πέραν των ιστορικών τεκμηρίων, μια σημαντικότατη οθωμανική πηγή αποτελούν τα σχετικά λιγοστά, αλλά εν πολλοίς άγνωστα μέχρι τώρα στην ελληνική βιβλιογραφία, αφηγηματικά έργα Οθωμανών χρονικογράφων. Δυστυχώς δεν υπάρχει για την ώρα ελληνική μετάφραση των πολυσέλιδων, πολύτιμων και πυκνογραμμένων αυτών έργων των επίσημων χρονικογράφων της αυλής, δηλαδή του έργου του Σανί-σαντέ, που καλύπτει τα γεγονότα μεταξύ 1808-1821, και του Εσάτ Εφέντη, που καλύπτει την πενταετία 1821-1826. Η Σοφία Λαΐου και ο Μαρίνος Σαρηγιάννης, με το βιβλίο τους Οθωμανικές αφηγήσεις για την Ελληνική Επανάσταση: από τον Γιουσούφ Μπέη στον Αχμέτ Τζεβντέτ Πασά (Αθήνα 2020), απέδωσαν σε ελληνική μετάφραση το εξαιρετικά ενδιαφέρον μικρό χρονικό (που είχε πρωτοπαρουσιάσει στην ελληνική ιστοριογραφία ο Γιάννης Αλεξανδρόπουλος) του Γιουσούφ Μπέη του Μοραΐτη. Ο Γιουσούφ υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων της εκδίωξης των μουσουλμάνων από την επαναστατημένη Πελοπόννησο.

Τρεις νέοι και δυναμικοί οθωμανολόγοι ιστορικοί, που ολοκλήρωσαν πρόσφατα τις διδακτορικές τους διατριβές, είχαν τη χρονιά που πέρασε ουσιαστική συμβολή στην ανάδειξη της ματιάς των Οθωμανών. Ο Λεωνίδας Μοίρας, στο βιβλίο του Η Ελληνική Επανάσταση μέσα από τα μάτια των Οθωμανών (Αθήνα 2020), αξιοποίησε συνδυαστικά τις οθωμανικές πηγές, τεκμήρια και χρονικά, για να δημιουργήσει μια ευσύνοπτη και βατή και για τον μη ειδικό αναγνώστη αφήγηση των αντιδράσεων των Οθωμανών στην Ελληνική Επανάσταση. Σχετικά πιο άγνωστη, καθώς παραμένει ανέκδοτη, είναι η διατριβή του Τούρκου ελληνομαθούς Γιουσούφ Ζιγιά Καραμπιτσάκ (EHESS και McGill 2020), που μελετά το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως μεταξύ 1768-1828, περιλαμβάνοντας πολλά τεκμήρια για την Ελληνική Επανάσταση, την οποία τοποθετεί στο οθωμανικό πλαίσιο της Εποχής των Επαναστάσεων. Τέλος, θα πρέπει να προσθέσουμε στην ομάδα αυτή και την Ντιλέκ Οζκάν, η οποία ολοκλήρωσε και αυτή πρόσφατα (2016) την ανέκδοτη διατριβή της στο Πανεπιστήμιο Αθηνών για τα πρώτα σύνορα μεταξύ Ελλάδας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (1832-1865), εργασία συναφή με τις συνέπειες της Ελληνικής Επανάστασης στην ελληνική χερσόνησο στη μετάβαση από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στο ελληνικό κράτος. Η Ντιλέκ Οζκάν δημοσίευσε πρόσφατα στο Journal of Greek Media and Culture και ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο με θέμα την αντιμετώπιση του ελληνικού Πολέμου της Ανεξαρτησίας από την τουρκική ιστοριογραφία, επισημαίνοντας την εθνικιστική του προσέγγιση, σε συνέχεια των Οθωμανών χρονικογράφων και τεκμηρίων. Οι τελευταίοι αρνούνταν να αναγνωρίσουν την ενεργή δράση των επαναστατικών υποκειμένων, που, εντέλει, άλλαξαν τον κόσμο του 1821 και στις δύο όχθες του Αιγαίου. Ας σημειωθεί, τέλος, πως, σε ό,τι αφορά τις εκδόσεις οθωμανικών τεκμηρίων, αναμένουμε σύντομα τη δημοσίευση από τους Παρασκευά Κονόρτα, Γιώργο Λιακόπουλο και Λεωνίδα Μοίρα των δύο οθωμανικών καταστίχων που βρίσκονται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Σόφιας και στα οποία καταγράφονται οι δημεύσεις περιουσιών υπόπτων για συμμετοχή στο επαναστατικό κίνημα του 1821.

Η μελέτη των Οθωμανών στην Ελληνική Επανάσταση, χωρίς να ανατρέπει βέβαια τα μέχρι τώρα γνωστά δεδομένα για την πλευρά των Ελλήνων, αποκαλύπτει ανάγλυφα την αδυναμία που είχαν οι Οθωμανοί, λόγω των εσωτερικών εξελίξεων στο οθωμανικό κράτος και κοινωνία, να παρατάξουν έναν ικανό στρατό και ναυτικό εναντίον των επαναστατών, ειδικά κατά τα πρώτα κρίσιμα χρόνια που στερεώθηκε η επανάσταση. Αυτό δεν μειώνει την επιτυχία των επαναστατών. Την τοποθετεί όμως πιο στέρεα στο ιστορικό πλαίσιο, εξηγώντας πιο ολοκληρωμένα το πώς οι επαναστάτες, χωρίς οργανωμένο στρατό, πέτυχαν να αντιμετωπίσουν μια αχανή αυτοκρατορία, που κατέληξε, στη συνέχεια, ο «μεγάλος ασθενής» της Ευρώπης.

* Ο Ηλίας Κολοβός διδάσκει ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης