Έρευνα και νέες θεματικές για το 1821

Των Αθηνάς Συριάτου και Κωνσταντίνας Τορτομάνη*

Η αυξανόμενη ζήτηση για ιστορία και μνήμη, από το τέλος του 20ού αιώνα, υποδηλώνει την επιθυμία για τη διαχείριση του παρελθόντος από υποκείμενα, συλλογικότητες και θεσμούς, είτε έχουν είτε δεν έχουν ιστορική παιδεία, επειδή αποζητούν από το παρελθόν ταυτότητα, αναστοχασμό, συγκίνηση, ακόμα και δικαιοσύνη.

Το επετειακό έτος 2021 αποτέλεσε το κίνητρο για να ενεργοποιηθούν επίσημες και ανεπίσημες αρχές, συλλογικότητες και άτομα, για να δηλώσουν την παρουσία τους στο εθνικό παρόν με μια πρωτόγνωρη έκρηξη δραστηριοτήτων, οι οποίες έχουν σκοπό την επανερμηνεία, τον στοχασμό, την ανάδειξη των επιτευγμάτων του έθνους ή και τις νέες ταυτότητες που αναμετρούνται με την ιδρυτική περίοδο του έθνους.

Στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο δημιουργήσαμε ένα Παρατηρητήριο για το 1821 (Περιφερειακή Αριστεία ΕΣΠΑ) με σκοπό να καταγράψει τις δραστηριότητες αυτές και να δημιουργήσει ένα διαδραστικό ψηφιακό αρχείο που να τις περιλαμβάνει, για να αποτελέσει με τη σειρά του τη βάση για ανάλυση των ιδεών του έθνους για τον εαυτό του, αλλά και του υπόλοιπου κόσμου όταν σκέφτεται την Ελλάδα, όπως σκιαγραφείται τη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα.

Οι διαχωριστικές γραμμές μεταξύ των ακαδημαϊκών ιστορικών, και εκείνων που ασχολούνται με την ιστορία χωρίς να έχουν ειδικές σπουδές γίνονται ολοένα και πιο δυσδιάκριτες. Αυτός είναι και ο λόγος που στράφηκαν οι προσπάθειές μας στη δημιουργία ενός συμπεριληπτικού αρχείου, όπου η ακαδημαϊκή και η δημόσια ιστορία συναντιούνται. Ο σκοπός μας δεν είναι απλά να κατασκευάσουμε ένα σιωπηλό αρχείο αλλά να ανοίξουμε ένα διάλογο με όλους όσοι θέλουν να εντρυφήσουν στην επέτειο του 1821 όπως την είδε το πανεπιστήμιο, η ηλεκτρονική και η έντυπη δημοσιογραφία, οι εικαστικοί καλλιτέχνες, το θέατρο, η μουσική, τα σχολεία, η Εκκλησία, οι δήμοι, ακόμα και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Το 2021 υπήρξε μία ιδιαίτερα σημαντική χρονιά, από πολλές απόψεις· αν και έχει χαραχτεί στη μνήμη όλων ως μία από τις χειρότερες χρονιές των τελευταίων δεκαετιών, λόγω των πολλαπλών επιπτώσεων της πανδημίας, η χώρα γιόρτασε τα 200 χρόνια από την ελληνική επανάσταση, τη γενεσιουργό πράξη του ελληνικού κράτους. Ακολουθώντας μία όχι και τόσο ευχάριστη παράδοση, άλλη μία σημαντική επέτειος από την επανάσταση του 1821 δεν κατέστη δυνατό να εορταστεί όπως της άρμοζε – η επέτειος για τα 100 χρόνια συνέπεσε με τη Μικρασιατική καταστροφή, ενώ αυτή των 150 ετών με τη δικτατορία.

Ωστόσο, αυτό το δυσμενές κλίμα έρχεται σε αντίθεση με την ακαδημαϊκή έρευνα για την ελληνική επανάσταση, η οποία έχει συμβάλει με πολλές αλλά και ποιοτικές δημοσιεύσεις, με αποκορύφωμα τα χρόνια γύρω από το 2021, στην έρευνα του κορυφαίου, ίσως, γεγονότος της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Η ακαδημαϊκή έρευνα ανέδειξε αρκετές νέες θεματικές και φώτισε μέχρι τώρα ανεξερεύνητες όψεις της ελληνικής επανάστασης.

Μία από τις, ίσως, πιο πολυσυζητημένες νέες θεματικές που προέκυψαν από την ακαδημαϊκή έρευνα είναι αυτή της σύνδεσης της ελληνικής επανάστασης με την επονομαζόμενη Εποχή των Επαναστάσεων. Οι διεθνικές προεκτάσεις του ’21, με εξαίρεση το φαινόμενο του φιλελληνισμού, αποτελούσαν μια ανεξερεύνητη πτυχή της επανάστασης, κάτι που όμως έχει ανατραπεί τα τελευταία χρόνια. Ήδη το 2016 είχε δημοσιευτεί το βιβλίο Μαχητές της ελευθερίας: Η ελληνική επανάσταση στη διεθνική της διάσταση (Πεδίο), στο οποίο η Άννα Καρακατσούλη είχε αναδείξει τη σύνδεση του φιλελληνικού κινήματος με τη «Φιλελεύθερη Διεθνή» και την επαναστατική δράση της που κάλυπτε τον «Παγκόσμιο Νότο». Σε παρόμοιο κλίμα, Ο ενδοξότερος αγώνας: Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 (Παπαδόπουλος, 2021) του Αριστείδη Χατζή αναδεικνύει τον φιλελεύθερο χαρακτήρα της ελληνικής επανάστασης, ανιχνεύοντας τη σύνδεσή της με τη διεθνή πραγματικότητα.

Μια άλλη νέα θεματική υπήρξε η πρόσληψη της επανάστασης από την οθωμανική διοίκηση μέσα από την έρευνα οθωμανικών αρχείων (όπως αναλύεται σε άλλες σελίδες).

Ένας ακόμα καινούργιος θεματικός άξονας είναι αυτός της μνήμης της επανάστασης· πώς εορτάστηκαν παλιότερες, αντίστοιχες επέτειοι και πώς θυμόμαστε την επανάσταση μέσα σε αυτά τα διακόσια χρόνια ζωής του ελληνικού κράτους σε επίπεδο δημόσιας ιστορίας; Στο βιβλίο Φουστανέλες και χλαμύδες: Ιστορική μνήμη και εθνική ταυτότητα, 1821-1930 (Αλεξάνδρεια, 2020) η Χριστίνα Κουλούρη μελετά το ζήτημα της διαμόρφωσης της εθνικής μνήμης μέσα από μια πλειάδα πηγών, όπως την απεικόνιση της επανάστασης στην τέχνη και τις δημόσιες τελετές. Επιπλέον, στο Τέχνη και ιστορική συνείδηση στην Ελλάδα του 19ου αιώνα: Εικόνα, ιστορία, εκπαίδευση (Gutenberg, 2021), ο Άγγελος Παληκίδης αναλύει την εικονογραφία της επανάστασης ρίχνοντας φως στην απαρχή του σχηματισμού της μνήμης του Αγώνα.

Επιπλέον, χρήζει αναφοράς η έρευνα για τον τρόπο που βιώθηκε η επανάσταση από τις γυναίκες, όχι μόνο από τις «διάσημες» ηρωίδες του ’21 όσο και από τις πολλές, ανώνυμες γυναίκες που συμμετείχαν σε αυτήν ποικιλοτρόπως, αλλά και κλήθηκαν να υποστούν τις συνέπειές της. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το βιβλίο της Βασιλικής Λάζου, 1821: Γυναίκες και Επανάσταση. Από τον οθωμανικό κόσμο στο ελεύθερο ελληνικό κράτος (Διόπτρα, 2021). Παράλληλα, ένα παρεμφερές νέο ερευνητικό πεδίο για την επανάσταση είναι η εμπειρία των αμάχων, και πιο συγκεκριμένα των «ορφανών της επανάστασης» (η Gonda van Steen, ο Σάκης Γκέκας και ο Ιάκωβος Μιχαηλίδης έχουν μιλήσει γι’ αυτό σε συνέδρια, αλλά αναμένεται η δημοσίευση της έρευνάς τους).

Ακόμα η έρευνα δεν περιορίστηκε μόνο στο αυστηρά ακαδημαϊκό πλαίσιο αλλά δημοσιεύτηκαν και βιβλία με στόχο να συνεισφέρουν στη δημόσια ιστορία και το δημόσιο διάλογο. Η σειρά 200 χρόνια από την Επανάσταση: Οι πρωταγωνιστές - Τα καθοριστικά ζητήματα από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, την οποία επιμελήθηκε ο Ιάκωβος Μιχαηλίδης, θίγει κάποια καίρια ζητήματα του Αγώνα και αναλύει τη συνεισφορά κάποιων από τους κορυφαίους πρωταγωνιστές του. Επιπλέον, κυκλοφόρησε και το πρώτο ελληνικό graphic novel για την ελληνική επανάσταση, με τίτλο 21 Η μάχη της πλατείας (Ίκαρος, 2021), το οποίο αποτελεί, ίσως, το πιο πρωτότυπο εγχείρημα δημόσιας ιστορίας και είναι αποτέλεσμα ερευνητικού έργου του Πανεπιστημίου Αιγαίου (χρηματοδοτήθηκε από το ΕΛΙΔΕΚ). Τέλος, πολλές απόπειρες ανασκόπησης της πορείας του ελληνικού κράτους είχαν στόχο να κοιτάξουν κριτικά τα διακόσια χρόνια της ύπαρξής του. Εντούτοις, ενόψει της σχετικής επετείου το 2030, αναμένεται να κυκλοφορήσουν και άλλα έργα με αυτή τη θεματική στα επόμενα χρόνια.

* Η Α. Συριάτου είναι επίκουρη καθηγήτρια Νεότερης και Σύγχρονης Ευρωπαϊκής Ιστορίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης. Η Κ. Τορτομάνη είναι δρ Ιστορίας του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας ΔΠΘ

Alexandre Marie Colin, Κρητικός αγωνιστής, 1827, ελαιογραφία σε μουσαμά, 31,5 x 24 εκ.