Έντυπα και έμφυλη επιχειρηματικότητα

Χριστίνα Κάλμπαρη, Σκηνή V, 2021, ακρυλικό σε καμβά, 107 x 80 εκ.

Της Χρυσούλας Αναγνωστοπούλου*

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ από την εισαγωγή της Χρυσούλας Αναγνωστοπούλου στη μελέτη της Ελληνίδες εκδότριες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, 1887-1922, που θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Ασίνη, με πρόλογο της καθηγήτριας Ιστορίας της Εκπαίδευσης και του Φύλου, Κατερίνας Δαλακούρα.

Στόχος της συγκεκριμένης μελέτης είναι η διερεύνηση και ανασυγκρότηση της πολλαπλής και πολυσύνθετης εικόνας των εκδοτριών ως επιχειρηματιών, των τρόπων και μορφών διείσδυσης των εκδοτριών ή διευθυντριών περιοδικού Τύπου στον δημόσιο οθωμανικό χώρο, στον επαγγελματικό επιχειρηματικό στίβο ενός κατεξοχήν ανδροκρατούμενου περιβάλλοντος. Σύμφωνα με τους ισχύοντες κανόνες του επιχειρείν, οι γυναίκες αυτές οργανώνουν την επιχείρησή τους, επικοινωνούν με φορείς, επιλέγουν συνεργάτες, διαχειρίζονται οικονομικούς πόρους, εντάσσονται ως επιχειρηματίες στο οικονομικό γίγνεσθαι του οθωμανικού κράτους, όπως αυτό απεικονίζεται και στους επαγγελματικούς οδηγούς.6 Εισέρχονται δηλαδή στον δύσκολο χώρο της εκδοτικής αγοράς στην οποία δραστηριοποιούνται και παραμένουν ως ελεύθεροι επαγγελματίες στην αγορά εργασίας, αντλώντας τα κεφάλαια κίνησης που απαιτούνται, χρησιμοποιώντας ενδεχομένως δικούς τους, προσωπικούς, οικογενειακούς πόρους, ή και συμμετοχές από τρίτους.

Οι δυσκολίες του εγχειρήματος (ο βαθμός πρόσληψης από τις διάφορες κοινωνικές ομάδες, οι προσωπικές φιλοδοξίες των γυναικών, ο βιοπορισμός τους), το είδος των εντύπων που εκδίδουν (οι ιδεολογικοί και πολιτικοί στόχοι, η συχνότητα, ο σκοπός και το περιεχόμενό τους), η παρουσία τους στον συγκεκριμένο χώρο της δημοσιογραφίας και της λογιοσύνης, ο οποίος στο σύνολό του κυριαρχείται από άντρες και είναι εξαιρετικά δύσβατος, θα διαμορφώσουν έναν λόγο για τον επαναπροσδιορισμό των ορίων της δραστηριότητάς τους στη δημόσια σφαίρα. Έναν λόγο για το κατά πόσον αυτές οι μορφωμένες και καλλιεργημένες γυναίκες πετυχαίνουν ως εκδότριες επιχειρηματίες και ως δημοσιογράφοι, τη συγκεκριμένη εποχή και στην περιοχή στην οποία αποφασίζουν να εκτεθούν. Θα τα καταφέρουν το ίδιο καλά με τους άντρες συναδέλφους τους, λιγότερο ή περισσότερο, από ποιους θα υποστηριχτούν, θα επιδιώξουν να διακριθούν ή απλώς θα προσπαθήσουν να επιβιώσουν.

Η συγκεκριμένη μελέτη φιλοδοξεί μέσα από αυτή τη συζήτηση να συμβάλει σε κάποιο μέτρο στη σχετική έρευνα για τη μελέτη του γυναικείου οθωμανικού Τύπου, με την παρουσίαση της γυναικείας επιχειρηματικής δραστηριότητας και των επιχειρηματιών γυναικών εκδοτριών μέσα από τη μελέτη των περιοδικών που εκδίδουν στην οθωμανική επικράτεια --σε μια χρονική περίοδο τριάντα πέντε ετών περίπου, από τα τέλη του 19ου αιώνα (1887) έως και την κατάλυση του θεσμού των κοινοτήτων (1922)-- και αντανακλούν επιχειρηματικές στρατηγικές και ιδεολογικές επιλογές. Ο λόγος της επιλογής αυτής της χρονικής διάρκειας οφείλεται στο γεγονός ότι τη συγκεκριμένη περίοδο, στον χώρο των ελληνορθόδοξων κοινοτήτων, παρουσιάζεται μια ιδιαίτερη άνθηση στον Τύπο, όπου εμφανίζονται γυναικεία έντυπα (περιοδικά, ημερολόγια, λευκώματα, ποιητικές συλλογές κ.ά.) με αρκετά σημαντική κυκλοφορία σε όλο το τόξο της οθωμανικής επικράτειας αλλά και στο εξωτερικό.

[...] Κατά την περίοδο αυτή, διευρύνεται συνεχώς η οικονομική και η επιχειρηματική δράση των γυναικών στις αστικές περιοχές και ειδικότερα των μικρασιατικών παραλίων, όπου εντοπίζονται τα περιοδικά, αυξάνεται και πυκνώνει η εκδοτική παραγωγή, ενώ παρατηρείται --βασικό χαρακτηριστικό της έμφυλης ταυτότητας των εντύπων και καθοριστικό στην οριοθέτηση της τρίτης περιόδου-- μια ιδεολογική πλέον μετατόπιση σε μια εντονότερα εθνική και συντηρητική ως προς την έμφυλη κοινωνική ιδεολογία ρητορική, εξαιτίας των πολιτικών και εθνικών ιδιαιτεροτήτων όλων των επιμέρους εθνοθρησκευτικών κοινοτήτων της οθωμανικής επικράτειας. Κατά συνέπεια, τα γυναικεία έντυπα που εκδίδονται στις ελληνορθόδοξες κοινότητες του οθωμανικού χώρου αφενός μεν δεν περιλαμβάνουν στην ύλη τους κείμενα για τη χειραφέτηση και τον φεμινισμό, αφετέρου καταδικάζουν με απόλυτο τρόπο τις διεκδικήσεις και τους αγώνες των γυναικών για πολιτικά και εργασιακά δικαιώματα, σε αντίθεση με τα αντίστοιχα φεμινιστικά έντυπα που κυκλοφορούν στον ελλαδικό χώρο (Εφημερίς των Κυριών της Καλλιρρόης Παρρέν, Αθήνα 1887) και στις μουσουλμανικές κοινότητες του οθωμανικού χώρου (Kadın, Θεσσαλονίκη 1908).

[...] Την εκδοτική, συντακτική, οικονομική και επιχειρηματική ευθύνη των εντύπων αυτών αναλαμβάνουν λόγιες γυναίκες δημοσιογράφοι ή και εκπαιδευτικοί που απευθύνονται σε αναγνώστριες, αλλά και στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό, ανάλογα με το είδος των εντύπων που εκδίδουν. Από αυτή τη διαδικασία ορίζονται πλέον ως επιχειρηματίες --ιδιότητα που την αντιλαμβάνονται τόσο οι ίδιες για τον εαυτό τους, όσο και το κοινωνικό και οικονομικό περιβάλλον στο οποίο δραστηριοποιούνται-- και προσεγγίζουν με τον δικό τους τρόπο, μεταξύ άλλων, επιμορφωτικά, κοινωνικά και εθνικά θέματα της περιοχής και της εποχής τους, καθώς και ζητήματα χειραφέτησης.

Αυτό το συγκεντρωμένο πρωτογενές υλικό αποτελεί βασικό ερευνητικό υλικό και κρίνεται ως ικανό να υπηρετήσει το ενδιαφέρον της έρευνας για τη μελέτη του οθωμανικού γυναικείου εντύπου ως εκδοτικής επιχείρησης και των γυναικών εκδοτριών ως επιχειρηματιών, που συνιστούν και το ερευνητικό αντικείμενο της εργασίας αυτής. Το είδος των εντύπων που επιλέγουν οι γυναίκες να εκδώσουν, το εύρος της κυκλοφορίας και η διάρκειά της, τα δίκτυα που αναπτύσσουν ή δημιουργούν για τη διανομή, οι εναλλαγές διευθυντών, οι αλλαγές στην ύλη που δημοσιεύουν, οι ετήσιοι απολογισμοί που δημοσιεύονται, ο ιδεολογικός τους προσανατολισμός, είναι παράμετροι που καταδεικνύουν την επιχειρηματική τακτική και τις αναπροσαρμογές της όπως και το, ώς έναν βαθμό, οικονομικό εύρος της επιχείρησης. Μέσα από τη διερεύνηση της ταυτότητάς τους ως γυναικών και ως εκδοτριών, ως επικεφαλής εκδοτικών επιχειρήσεων με τις αναγκαίες γνώσεις που είχαν ή δεν είχαν εκείνη την εποχή, τη στήριξη που αναζητούσαν, τα αποτελέσματα στα οποία προσέβλεπαν, ερευνάται ο ρόλος τους στο εκδοτικό επιχειρείν, η είσοδός τους σε έναν ιδιαίτερα ανδροκρατούμενο δημόσιο χώρο στην τρέχουσα εθνική, πολιτική και ιδεολογική συγκυρία των ελληνικών κοινοτήτων της οθωμανικής επικράτειας, καθώς επίσης και οι αλλαγές που επιφέρουν στην εκδοτική και αναγνωστική κουλτούρα της εποχής και των γυναικών, όπως και του ρόλου τους στο γυναικείο ζήτημα. *Η Χρυσούλα Αναγνωστοπούλου είναι δρ του Τμήματος Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης