22/8/21

Τότε, στο Βυζάντιο

Έργο της Κατερίνας Διακομή

Της Μαρίας Μοίρα*

ΚΩΣΤΑΣ ΧΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟΥ, Το στέμμα των αυγών. Ένα βυζαντινό χειρόγραφο, εκδόσεις Καστανιώτη, σελ. 373

Ένας ευφάνταστος τίτλος, τριακόσιες εβδομήντα τρείς σελίδες πυκνών ιστορικών γεγονότων, μια ταραγμένη σκοτεινή εποχή συνεχών πολεμικών συγκρούσεων, μετακινήσεων πληθυσμών και εδαφικών διεκδικήσεων κατά την οποία η Βασιλεύουσα, η Κωνσταντινούπολη, η πρωτεύουσα του ρωμαϊκού κράτους, έχει αλωθεί και καταστραφεί από τους Φράγκους, Γενουάτες και Βενετσιάνους σταυροφόρους. Ηγεμονεύεται από τους Λατίνους, παρακμάζει και κυκλώνεται από βαρβαρικά στίφη, ενώ οι πολιτικές, οικονομικές και στρατηγικές βλέψεις του Πάπα και των ευρωπαϊκών βασιλικών οίκων και οι δογματικές θρησκειολογικές αιτιάσεις και αντιθέσεις, κάνουν το σχίσμα των δύο εκκλησιών αγεφύρωτο και το τραύμα των έκπτωτων Ορθοδόξων Βασιλέων βαθύ και ανεπούλωτο.
Μια πολυσυλλεκτική πυρετική καταγραφή των κρίσιμων γεγονότων του 13ου αιώνα, του πρόωρου τέλους του βασιλέα Θεόδωρου Β’ Λασκάρεως, αλλά και όσων ακολούθησαν του θανάτου του από τον ιερομόναχο Ευψύχιο, ο οποίος μετά από μια σύντομη στρατιωτική καριέρα αποσύρεται στη Μονή Σωσάνδρων, στις όχθες του Έρμου ποταμού στις πλαγιές του όρους Σιπύλου της Ιωνίας, όπου αναδεικνύεται σε βαθύ γνώστη των πεπραγμένων της εποχής και έμπιστο συνομιλητή των βασιλέων. Μια μεταγραφή στην νεοελληνική γλώσσα του βυζαντινού αυτού χειρογράφου, που θα βρεθεί στα χέρια του νεκρού από σφαίρα διδάσκαλου Φίλωνα Καπετανίδη στο χώρο της ερειπωμένης μονής και θα διασωθεί το 1922 από τον φίλο του λοχαγό Αναγνώστου κατά την υποχώρηση του ελληνικού στρατού από την Μαγνησία της Μικράς Ασίας. Αυτό το σημαντικό κειμήλιο των έξη τετραδίων θα παραδοθεί ενενήντα χρόνια αργότερα από μια γηραιά κληρονόμο του διδασκάλου στον συγγραφέα ως παρακαταθήκη και θα αποτελέσει το λογοτεχνικό έναυσμα και την απαρχή για την συγγραφή του ενδιαφέροντος αυτού ιστορικού μυθιστορήματος με την υποβλητική ιλιγγιώδη πλοκή και την μυστηριακή δραματική ατμόσφαιρα.
Ένας βυζαντινός κώδικας, ενταφιασμένος στα ερείπια της μονής μαζί με το ωοφόρο στέμμα της Αυγούστας Ειρήνης (το στέμμα των αυγών, απόδειξη συνέχειας των νόμιμων διεκδικητών του θρόνου της Βασιλεύουσας) αποτελούμενος από έξη εδάφια, τα οποία συγγράφονται κατά την διάρκεια έξη νυχτών (από την 20ή έως την 26ή Αυγούστου του 1258), αποτυπώνουν την κρίσιμη αυτή περίοδο. Αφηγούνται ενδελεχώς τα έργα και τις ημέρες θεόπνευστων εκπατρισμένων βασιλέων, με σθένος, ψυχικά χαρίσματα και αρχηγικό όραμα: του χαλκέντερου Θεόδωρου Α’ Λάσκαρη, του νικηφόρου Ιωάννη Γ΄ Δούκα Βατάτζη και του γιου του Θεόδωρου Β’, του βασιλιά-φιλοσόφου με την εύθραυστη κλονισμένη υγεία «που ονειρεύτηκε την ευτυχία του λαού του και εργάστηκε με σώμα ασθενικό γι’ αυτήν», οι οποίοι αναλαμβάνουν να αποκαταστήσουν το κλέος της έκπτωτης βασιλείας εγκαθιδρύοντας την Αυτοκρατορία της Νίκαιας και μετατρέποντας την πολιτεία της Ιωνίας σε ακμάζουσα κοιτίδα του ελληνικού πνεύματος. Επιχειρούν με συνεχείς μάχες και αλλεπάλληλες εκστρατείες να επιτύχουν την προσάρτηση των απολεσθέντων εδαφών και την προστασία και την ευημερία των ορθοδόξων χριστιανικών πληθυσμών με τελικό στόχο και ύψιστο ιερό καθήκον την πολιορκία της Πόλης και την ανάκτηση της βυζαντινής επικράτειας από τους Λατίνους.
Ο συγγραφέας αποπειράται να υποτυπώσει έναν κόσμο σε διαρκή αναβρασμό και συνεχή κινητικότητα, αναλαμβάνοντας ένα σύνθετο και δύσκολο εγχείρημα που κείται ανάμεσα στο χρονικό, την μαρτυρία, την ιστορική πραγματεία και την μυθιστορία. Ανασκάπτει με σεβασμό πολιτισμικά κοιτάσματα και ψηλαφεί με ανυπόκριτη συγκίνηση ιστορικά αποτυπώματα, ανασύροντας από την λήθη των αιώνων μια σημαντική χρονική στιγμή στην ιστορία του Βυζαντίου. Ανατρέχοντας σε πηγές και αρχεία με αξιοσημείωτο ζήλο και μεθοδολογική συνέπεια, επεξεργάζεται και αποτιμά με ευρύ φιλέρευνο πνεύμα και αποτελεσματικότητα ένα πολυειδές και πολυσυλλεκτικό υλικό. Στο επίκεντρο της αφήγησης ο διακαής πόθος της ανάκτησης της Πόλης και η παράδοση της ηγεμονίας του Βυζαντίου στους εξόριστους άρχοντες Ρωμαίων και Ελλήνων που αποτελεί μείζον διακύβευμα της εποχής και εκ παραλλήλου η αναγέννηση των ελληνικών ιδεωδών της επιστήμης και του φιλοσοφικού στοχασμού, της ορθόδοξης χριστιανικής πίστης, της σύνεσης και της αρετής.
Την συγκεκριμένη δύστηνο χρονική περίοδο στη σκακιέρα της Ανατολής αλλά και της Δύσης συναντώνται και διασταυρώνουν τα ξίφη τους Φράγκοι, Τουρκομάνοι, Μογγόλοι, Σελτζούκοι, Βούλγαροι, Ρωμαίοι, Γραικοί. Εκστρατεύουν, συνωμοτούν και στασιάζουν αιμοχαρείς σατράπες στην Ασία, άπληστοι δεσπότες στην Ήπειρο, ανηλεείς αποστάτες στην Μακεδονία αλλά και φιλόδοξοι διεκδικητές του θρόνου. Τα εδάφη και οι καστροπολιτείες στην Βιθυνία, στην Ιωνία, στο Ικόνιο, στην Θράκη στην Μακεδονία, στην Ήπειρο, στην Ρόδο αλλάζουν διαδοχικά ηγεμόνες και συμμάχους. Οι στρατηγικές αναγκαστικές ειρηνεύσεις επιτυγχάνονται με χρήσιμες επιγαμίες και οι βασιλικές σύνευνες-σύζυγοι, από αρχοντικές οικογένειες, πολλές φορές σχεδόν παιδιά, διαδέχονται η μια την άλλη συμβάλλοντας στην διατήρηση των εύθραυστων ισορροπιών στην ευρύτερη περιοχή. Οι παροδικές ανακωχές όμως και οι συνθηκολογήσεις καταλύονται η μία μετά την άλλη με την αλλαγή προσώπων και ρόλων δίνοντας την θέση τους σε νέες καταστροφικές εκστρατείες με εκατόμβες νεκρών και νέες πολιορκίες πόλεων.
Η γλώσσα του μυθιστορήματος αποτελεί ένα ιδιότυπο γοητευτικό αμάλγαμα με πλήθος λόγιων, δημωδών, αρχαϊκών και λατινογενών λέξεων, άγνωστων στον αναγνώστη αλλά με αναγνωρίσιμο νόημα. Ένας χειμαρρώδης καταιγισμός κοσμικών, στρατιωτικών και εκκλησιαστικών όρων, κατορθώνει να ανακαλέσει την υποβλητική, δραματική, απόκοσμη και ασπαίρουσα συνθήκη της εποχής. Να εξεικονίσει με πανοραματική λογοτεχνική στρατηγική, πόλεις και τοπία, κάστρα και τάφρους, άρχοντες και λαό, σπίτια και ανάκτορα, σκηνές μάχης και στρατιωτικούς σχηματισμούς, όπλα της εποχής, όπως το «υγρόν πυρ» και πολιορκητικούς μηχανισμούς, σύμβολα εξουσίας, πανοπλίες και πορφυρά βασιλικά ενδύματα, επινίκιες μεγαλοπρεπείς τελετές, ευφρόσυνες θρησκευτικές λιτανείες, υπέρλαμπρες κοσμοβριθείς στέψεις ηγεμόνων. Έναν κόσμο αχνό, αμυδρά φωτισμένο, χαμένο στις σκιές της λήθης.
Σήμερα στις πλαγιές του όρους Σιπύλου στην Μαγνησία στα γαληνεμένα ερείπια του μοναστηριού του Σωτήρος Χριστού των Σωσάνδρων, εκεί που ο ήλιος απλώνει κάθε δειλινό τα δαμασκηνά του υφάσματα, ίσως βρίσκεται ενταφιασμένο ένα «ωάτον στέμμα» και το βυζαντινό χειρόγραφο του μοναχού Ευψύχιου. Μυστική απόδειξη της αδήριτης ανάγκης του συγγραφέα του να ζήσει ταπεινά και στοχαστικά και να περιγράψει προς χάριν μας ό,τι είδε. «Μιλώντας με την ρίζα και το σύννεφο πριν τελειωθεί εν ειρήνη».

*Η Μαρία Μοίρα είναι αρχιτέκτονας και διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής

Δεν υπάρχουν σχόλια: