Ο ιταλικός φιλελληνισμός

Γιάννης Ψυχοπαίδης, Ρήγας Φεραίος (λεπτομέρειες)

Του Φοίβου Γκικόπουλου και του Γιάννη Τσόλκα

Κυρίαρχες αξίες στην Ευρώπη κατά τον 19ου αιώνα ήταν εκείνες της ανεξαρτησίας, της ελευθερίας, της αυτοδιάθεσης των εθνοτήτων, της αλληλεγγύης αλλά και του φιλελληνισμού, που εκτείνεται με το πέρασμα του χρόνου σε όλο και περισσότερα κράτη της Ευρώπης.

Μεταξύ των εθνοτήτων που κυριαρχούν με τη δράση τους είναι αυτές του Ελληνισμού και των Ιταλών, που αγωνίζονται και οι δύο για τη δημιουργία ανεξάρτητου κράτους, ώστε να μπορέσουν να απελευθερωθούν από το δυνάστη τους, για να αναλάβουν οι ίδιοι τις τύχες τους. Όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Ν. Tommaseo: «Δύο λαοί προνομιούχοι από το Θεό στη δόξα και στον πόνο».

Τα κοινά οράματα, τα κοινά πιστεύω, αλλά και ο τρόπος δράσης των Ελλήνων που, ενώ είναι τόσο λίγοι συγκριτικά με τους δυνάστες τους, δε λιγοψυχούν, είναι μόνο μερικά από τα στοιχεία που δικαιολογούν το κύμα του ιταλικού Φιλελληνισμού, που άρχισε να αναπτύσσεται στις αρχές του 19ου αιώνα και γιγαντώθηκε λίγα χρόνια αργότερα, όπως αυτός εκφράζεται στην ιταλική λογοτεχνία και στα κείμενα των λόγιων και διανοούμενων της εποχής.

Ο εθνικο-απελευθερωτικός αγώνας της Ελλάδας, τα ίδια τα γεγονότα, οι τόποι που διαδραματίζονται, αλλά βέβαια και οι ήρωες που συμμετέχουν σ’ αυτά, αποκτούν σημαντική θέση στην Ιταλική λογοτεχνία. Η Πάργα, το Σούλι, το Μεσολόγγι, το Ναβαρίνο, η Χίος, ο Μπότσαρης, ο Κανάρης, αποτελούν σύμβολα θυσίας και δίνουν τη σπίθα της έμπνευσης σε πολλούς Ιταλούς λόγιους. Ταυτόχρονα, με τη σύγχρονη Ελλάδα πηγή έμπνευσης για τους ρομαντικούς λογοτέχνες, είναι και ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός, ως βάση για την ανάπτυξη των επιστημών, των γραμμάτων, των τεχνών. Επιστρέφουν σ’ αυτόν με το κίνημα του νεοκλασικισμού, που αναπτύσσεται σ’ ολόκληρη την ιταλική χερσόνησο από το δεύτερο μισό του 1700 έως το 1820.

Η Ανατολή και η Ελλάδα είχαν αρχίσει να ενδιαφέρουν την ευρωπαϊκή λογοτεχνία από τον 18ο αιώνα, όταν ο Chateaubriand στους «Μάρτυρες» και στο «Σημειώσεις για την Ελλάδα» είχε προσπαθήσει να υπερασπιστεί την υπόδουλη χώρα. Στην Ιταλία εκείνο το κίνημα είχε σημαντικό αντίκτυπο, αν και διαφορετικού χαρακτήρα από εκείνο της Γαλλίας και της Αγγλίας, εξαιτίας της πολιτικής κατάστασης στην οποία βρισκόταν η χώρα. Γιατί αν στην Ελλάδα ήταν Τούρκος ο τύραννος, στην Ιταλία ήταν οι Αυστριακοί.

Η συγγραφή λοιπόν για την απελευθέρωση της Ελλάδας δεν ήταν απλώς μόδα και οίστρος αλλά και πατριωτική ανάγκη, γιατί έτσι γαλουχούσαν το λαό με σύγχρονα παραδείγματα ηρωισμού και αυτοθυσίας (γι’ αυτό άλλωστε η πατριωτική ποίηση και το φιλελληνικό κίνημα επικράτησαν σχεδόν μέχρι τον Carducci και τον D’ Annuncio, δηλαδή χρονικά μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα).

Ο Giacomo Leopardi, το 1818, σε σχέδιο για το «Τραγούδι για την Ελλάδα», αναφέρεται στην Ελλάδα ως «φίλη, μητέρα, των επιστημών, των τεχνών και των γραμμάτων δασκάλα», και στα «Ανάλεκτα» «η τωρινή επανάσταση της Ελλάδας, στην οποία συμμετέχουν Έλληνες από παντού…», «επανάσταση που ένωσε ένα έθνος υπόδουλο – αποδεικνύει ποιο είναι το εθνικό πνεύμα των Ελλήνων, τη μνήμη και την ανθεκτικότητά τους, την ενότητα ενός υπόδουλου γένους, το μίσος που έχουν για το δυνάστη τους, μίσος που είναι αναπόσπαστο από την αγάπη για την πατρίδα-πηγή ζωής…».

Αναφερόμενοι σε μεγάλους της εποχής εκείνης, δεν θα μπορούσαμε να μην αναφέρουμε και τον Ugo Foscolo, ελληνικής καταγωγής (Ζακυνθινή η μητέρα του), που εκτός των πολυάριθμων αναφορών του στην κλασική Ελλάδα, στο έργο του αναφέρθηκε στην κατάσταση ομοεθνών του στην Πάργα, όταν οι Άγγλοι πούλησαν την πόλη στον Αλή-Πασά και στους Τούρκους μαζί με τους κατοίκους της. Το άρθρο «On Parga» την περίοδο που ο ποιητής ήταν εξόριστος στο Λονδίνο, το 1819, και το αποσπασματικά τυπωμένο έργο «Narrative of events illustrating the Vicissitudes and the cession of Parga (1819-1820), ήταν κυρίως μια πολιτική και ιστορική αναφορά.

Η περίπτωση της Πάργας ενέπνευσε και πολλούς άλλους συγγραφείς. Ο περισσότερο γνωστός είναι ο G. Berchet (1783-1851), θεωρητικός του ιταλικού Ρομαντισμού, ο οποίος στο ποίημά του «Πρόσφυγες της Πάργας» περιγράφει την τύχη αυτής της ελληνικής πόλης και επίσης πραγματεύεται αυτό το θέμα της εξορίας, θέμα ξεχωριστό θέση στο προ-ρομαντικό και ρομαντικό κίνημα.

Αυτή η ιστορία της Πάργας (εκδόθηκε το 1823) έγινε δεκτή με πολύ μεγάλο ενδιαφέρον από το ιταλικό κοινό, που έδειξε μεγάλη συμπάθεια για το ελληνικό εθνικό-απελευθερωτικό κίνημα, τόσο που ένα έτος περίπου μετά την έκδοση του ποιήματος ο μεγάλος ιταλός ζωγράφος Francesco Hayez απεικόνισε ακριβώς τη σκηνή των στίχων 336-338. Ο πίνακας εκτέθηκε στο μουσείο Βrera του Milano το 1831.

Το 1829 εκδόθηκε το ποίημα «Ο εξόριστος», ενός άλλου σημαντικού Ιταλού διανοητή και λόγιου, του Ρietro Giannone (1792- 1872), όπου ο πρωταγωνιστής Edmondo, εγκαταλείποντας την πατρίδα του Ιταλία, πηγαίνει και σκοτώνεται στην Ελλάδα για την ελευθερία της ιερής γης. Το ποίημα αυτό προκάλεσε ενθουσιασμό στους πατριωτικούς κύκλους της Ιταλίας, επαινέθηκε από τον Mazzini και θαυμάστηκε πολύ και από τον Garibaldi.

Καμία όμως παρουσίαση για το θέμα του ιταλικού αλλά και γενικότερα του ευρωπαϊκού Φιλελληνισμού δεν μπορεί να είναι ολοκληρωμένη χωρίς έστω μια αναφορά στον θερμότατο φιλελληνικό κύκλο του λογοτεχνικού περιοδικού «Ανθολογία», που κυκλοφόρησε στη Φλωρεντία εκπροσωπώντας γενικότερα την περιοχή της Τοσκάνης. Περιοδικό που εκδόθηκε από τον Giovan Pietro Vieusseux και με το οποίο συνεργάστηκαν σημαντικότατοι λόγιοι, ποιητές, φιλόσοφοι, πολιτικοί. Ο μετριοπαθής Gino Capponi, ο Giacomo Leopardi, o Pietro Giordani, οι Pietro Coletta, Enrico Mayer, Raffaelo Lambruschini, Niccolo Tommaseo (1828-1830 – άρθρα εμπνευσμένα από ειλικρινή φιλελληνισμό), ο πολιτικός, επαναστάτης και λόγιος Giuseppe Mazzini που υπέγραφε «ένας Ιταλός» και άλλοι.

Σημαντικό ρόλο σ’ όλη αυτή την προσπάθεια έπαιξαν και οι Έλληνες του Livorno και της Pisa, που με ένα πυκνό δίκτυο οργάνωσης έστελναν κάθε είδους βοήθεια στην Ελλάδα, βοήθεια που προέρχονταν από την Ευρώπη. Συγκινητική παρουσία και πυρήνας του Φιλελληνισμού της Τοσκάνης ήταν η ποιήτρια Αγγελική Πάλλη (Angelica Palli Bartolomei), γεννημένη από Έλληνα πατέρα στο Livorno, η οποία συνδέθηκε με στενή φιλία και διαπότισε με τα ιδανικά της επαναστατημένης Ελλάδας τους λόγιους G.B. Niccolini, F.D. Guerrazzi, Giuseppe Giusti, Luigi Mercantini. Άλλες, εξίσου σημαντικές προσωπικότητες, o Κωνσταντίνος Πολυχρονιάδης, ο συγγραφέας τριών άρθρων με θέμα «Έλληνες και Τούρκοι», ο Ανδρέας Μουστοξύδης, καθώς και ο Mario Pieri συγγραφέας της «Ιστορίας της επανάστασης στην Ελλάδα από το 1740-1824».

Η «Ανθολογία» συνεχές βήμα φιλελληνισμού και αναφοράς στους αγώνες του Ελληνισμού, δημοσίευσε πολλά άρθρα, μελέτες (ακόμα και για την ελληνική γλώσσα), προσέφερε βοήθεια ηθική, υλική, πνευματική, πολιτική και μορφωτική.

Μία μόνο γρήγορη ματιά στη βιβλιογραφία που αναφέρεται στα ελληνικά θέματα, φτάνει για να γίνει αντιληπτή η ποσότητα και η ποιότητα των κειμένων στις σελίδες του περιοδικού.

Το μόνο που θα αναφέρουμε ενδεικτικά είναι η θέση που παίρνει η «Ανθολογία» από τις αρχές του 1821 (στο 2ο τεύχος κυκλοφορίας της) για το θέμα της Επανάστασης.

«…Για τέσσερις αιώνες η Ελλάδα υπέφερε κάτω από ένα βάρβαρο δεσποτισμό….. αλλά διατήρησε ακέραιο τον εθνικό της χαρακτήρα. Γλώσσα, ήθη και έθιμα λίγο διαφέρουν από εκείνα που οι Τούρκοι βρήκαν κατακτώντας την.»

Οι Ιταλοί που συνέθεσαν στίχους ή έγραψαν για την Ελλάδα ξεπερνούν τους εκατό. Μεταξύ αυτών, οι G. Rossetti, L. Carrer, P.E. Imbriani, P.P. Pazzanese, L. Mercantini, E. Fusco, L. Forti, A. Brofferio, M.A. Canini. Ένας από αυτούς ήταν ο Ant. Mezzanotte (1786-1852) καθηγητής φιλολογίας στο πανεπιστήμιο της Perugia, ο οποίος εμπνεόμενος από την επαναστατημένη Ελλάδα το 1832 δημοσιεύει το «Μεγαλείο της Ελλάδας τον 19ο αιώνα», αναφέρεται σε πρόσωπα-ήρωες, όπως ο Καραϊσκάκης, ο Νικηταράς ο Τουρκοφάγος, ο Ανδρούτσος, ο Πατριάρχης Γρηγόριος, ο Κανάρης, ο Μπότσαρης, αλλά εκθειάζει και ιστορικά γεγονότα όπως την άλωση της Τριπολιτσάς, τις νίκες των Σουλιωτών, το Μεσολόγγι, τη ναυμαχία του Ναβαρίνου, και τελειώνει με την ωδή στη «Νέα Ελλάδα».

Μεγάλη εντύπωση, εκτός από το διευρυμένο θεματολόγιο, αντιπροσωπευτικό ίσως για τους φιλέλληνες, προκαλεί το γεγονός της σωστής εξιστόρησης αλλά και της περιγραφής του τοπίου, ενώ αυτοί οι άνθρωποι ποτέ δεν επισκέφτηκαν τους χώρους που περιέγραφαν, σε μια εποχή μάλιστα που τόσο η ενημέρωση όσο και η πληροφόρηση ήταν δύσκολες. Ο Mezzanotte π.χ. περιγράφει το Μεσολόγγι, το βουνό του Αράκυνθου, την Κλείσοβα, το Βασιλάδι και τις πολεμικές επιχειρήσεις, με θαυμαστό τρόπο.

Ένας άλλος φημισμένος ποιητής και λόγιος ο Aleardo Aleardi (1812-1878), γερουσιαστής κατόπιν του ιταλικού κράτους, στα «Canti» αναφέρεται στο Σούλι, το Μεσολόγγι, το Καρπενήσι αλλά και στον μεγάλο φιλέλληνα Santorre Santarosa, που σκοτώθηκε στη Σφακτηρία.

Όμως σημαντικότατη είναι η αναφορά του διάσημου λόγιου, ποιητή, διανοούμενου και πολιτικού, πρόσφυγα αργότερα στην Ελλάδα (Κέρκυρα) N. Tommaseo (1802-1874), με τα φιλελληνικά του αισθήματα και τις στενές και εγκάρδιες σχέσεις του με τους Έλληνες, με το μνημειώδες έργο του «Τα δημοτικά τραγούδια της Τοσκάνης, της Κορσικής, της Ιλλυρίας και της Ελλάδας», που συνέβαλε σημαντικά στην εξοικείωση του ιταλικού αναγνωστικού κοινού με τη δημοτική ποίηση.

Ένας άλλος μεγάλος της ιταλικής λογοτεχνίας, ο G. Carducci (1835-1907), ποιητής και λογοτέχνης (Νόμπελ λογοτεχνίας το 1906) αναφέρεται συχνά στη σύγχρονη Ελλάδα. Γράφει μάλιστα ένα ποίημα που αφιερώνεται στην εξέγερση του 1862 («Ναυπλιακά») και τη φυγή του Όθωνα («Για την επανάσταση στην Ελλάδα»), που χαρακτηρίζει τον ιταλικό φιλελευθερισμό και τις κινήσεις του Garibaldi υπέρ της δημοκρατίας στην Ελλάδα και του συντονισμού των πατριωτικών κινημάτων Ελλάδας και Ιταλίας.

Τελευταίος, αλλά όχι λιγότερο σημαντικός, ο Ippolito Nievo (1831–1861), λόγιος, επαναστάτης και πατριώτης που συμμετείχε με τον Garibaldi στην αποστολή των 1.000 στη Σικελία. Το έργο του «Εξομολογήσεις ενός Ιταλού», σημαντικότατο ιστορικό μυθιστόρημα, φλέγεται από φιλελληνικό πνεύμα.

Κλείνοντας, θα θέλαμε να τονίσουμε ότι η επαναστατημένη Ελλάδα αλλά αργότερα και η απελευθερωμένη, είναι σημείο αναφοράς στην Ιταλία για ολόκληρο τον 19ο αιώνα. Ο ιταλικός Φιλελληνισμός είναι η περίοδος μεγάλου πατριωτισμού και συμβολισμού που επαναλαμβάνεται συχνά μέσα στο διάβα του 19ου αιώνα. Οι ιταλοί πολιτικοί, λόγιοι και διανοούμενοι, μουσικοί, ζωγράφοι, γλύπτες με μια λέξη οι πνευματικοί άνθρωποι με την ευαισθησία και την ανησυχία τους ήταν οι πρωτοπόροι, οι καθοδηγητές, οι εμπνευστές, αυτοί που βοήθησαν το Ιταλικό έθνος να ανεξαρτητοποιηθεί, να δημιουργήσει το ιταλικό κράτος και να ξεκινήσει τη δική του αυτόνομη πορεία.

Ο Φοίβος Γκικόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής Ιστορίας Ιταλικής Λογοτεχνίας, ΑΠΘ

Ο Γιάννης Τσόλκας είναι καθηγητής Ιστορίας Ιταλικής Λογοτεχνίας & Ευρωπαϊκού Πολιτισμού, ΕΚΠΑ