Φως στην ιστορία

«ό,τι επιστρέφει από την λήθη επιστρέφει για να βρει μια φωνή» 

Louise Glück 

Στο υπόγειο του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, το φως πέφτει στην ιστορία ως κατασκευή και όχι ως προφάνεια∙ κατά τους επιμελητές, μέσα από την καλλιτεχνική δημιουργία. Η ιστορία ως θραυσματική αναμόχλευση μέσα από μαρτυρίες που κάνουν να αναδυθεί τόσο η συνειδητή όσο και η ασυνείδητη σωματική μνήμη. 

Τα έργα της έκθεσης «Θεωρήματα 2: Περί ιστορίας», ένα κι ένα. Σημαντικό άξονα αποτέλεσαν τέσσερα από αυτά. Το εντυπωσιακό μεταλλικό «πλέγμα» της Ελλάδας κρεμασμένο από το ταβάνι, της Αννίτας Αργυροηλιοπούλου, με κόκκινα νήματα να κρέμονται από περιοχές που επλήγησαν κατά τον Εμφύλιο, 1946-49. Το έργο της Έρσης Βενετσάνου, «Ανατροπή», σχόλιο για την Γαλλική Επανάσταση. Το αίμα κυλά στο εμβληματικό έργο του Ζακ Λουί Νταβίντ, ο «Θάνατος του Μαρά». Η δημιουργία της Ελένης Τζιρτζιλάκη για τις δεκατέσσερις αντάρτισσες στα βουνά της Κρήτης. Στο κλείσιμο, «Το Κεφάλι του Βελουχιώτη» του Ηλία Παπαηλιάκη. Ιστορία πολύπλοκη, ηρωική μεν, που σημαδεύτηκε δε από αιματηρή έκβαση. Χαράχτηκε σε αυτή η τραγικότητα και το «αδύνατο». 

Ιστορία-τραύμα που γράφεται στα σώματα των ανθρώπων δίχως πολλές φορές να το γνωρίζουν. Κατά την Τζιρτζιλάκη, φορέα ενός «ονόματος» που της δόθηκε, Ελένη, της νεαρής αντάρτισσας θείας, δίχως να «μιλιέται» η ιστορία, η μνήμη σωματικά την κατέκλυσε. Οδήγησε στην έρευνα, στην αναζήτηση συμβάντων έως πρότινος της τάξεως του «ανείπωτου». Στο έργο της, το οποίο αποτέλεσε θέμα κεντρικού δρώμενου στην διάρκεια της έκθεσης, εγγράφει την ιστορία των γυναικών της Κρήτης ως αγωνίστριες που διασύρθηκαν διπλά. Μέλη «συμμοριτοπόλεμου» διαβάζουμε στα έντυπα της εποχής, όπως εθεωρείτο για πολλά χρόνια ο εμφύλιος, για άλλους «αδύνατη» επανάσταση. Από την άλλη πλευρά, γυναίκες μάγισσες. Στο έργο της δημιουργού διασταυρώνεται ο «εμφύλιος» και το «έμφυλο». Γυναίκες νέες, ελεύθερες, κόντρα στη νουθεσία των δικών τους, βγήκαν στα βουνά. Έζησαν ανατρεπτικά, πέθαναν τραγικά. Τέσσερις από αυτές δολοφονήθηκαν, διαπομπεύτηκαν. Οι υπόλοιπες φυλακίστηκαν, εξορίστηκαν. Η Τζιρτζιλάκη ανασυστήνει την ιστορία που αφορά εν συνόλω τον κοινωνικό δεσμό. Δεν διστάζει να βουτήξει στο συλλογικό τραύμα και να το διέλθει ονοματίζοντάς το. Μνημονεύοντας, δίνοντας φωνή στις φωνές των γυναικών που έγιναν άναρθρες κραυγές, καθώς τα σώματά τους έμειναν στο βουνό. Τα σκίτσα μετουσιώνουν τις άταφες νεκρές σε ζώα, προχωρώντας στη ζωή. 

Κάποια έργα έδωσαν το κλίμα «ασφυξίας» που επικρατεί, Ερατώ Ταγαρίδη, ασφυξιογόνα, την στρατοκρατία, τα διαμελισμένα σώματα-κούκλες. Κάποια άλλα ανέδειξαν την ευπλαστότητα σώματος-ψυχισμού, Alexandros Pfaff, Flex Tower. Τέλος, την καταστροφή ως δυνατότητα νέας αρχής. 

Διασχίζοντας τον χωρόχρονο της έκθεσης ένα δίκτυο σχέσεων και νέα αρχεία μνήμης δομούνται. Σε μια εποχή που τα συμβάντα σε παγκόσμιο επίπεδο κατακλύζουν την καθημερινότητα ενώ το παρελθόν μοιάζει να κοχλάζει, τα έργα συμβάλλουν στην διέλευση και επανεπινόηση αμίλητων στιγμών που στοιχειώνουν το παρόν και οδηγούν σε επαναλήψεις της ιστορίας ατομικά-συλλογικά. 

Βέρα Παύλου

Μάρω Φασουλή, Χωρίς τίτλο, 2020, πανί, σπρέι, παστέλ, νήμα, 200 x 200 εκ.